196 M.Com Semester IV Retail Management-munotes

Page 1

1 १ किरिोळ व्यापार व्यवस्थापन - १ प्रिरण संरचना १.० उद्दिष्टे १.१ प्रस्तावना १.२ द्दिरिोळ द्दवक्री १.३ साराांश १.४ स्वाध्याय १. ० उ द्द ि ष्ट े द्द ि द्य ा र्थ ् ा ां न ा द्द ि र ि ो ळ द्द ि क्र ी व् ् ि स् थ ा प न ा च् ् ा म ूल भ ू त स ं ि ल् प न ा आ द्द ि भ ा र त ी ् दृ द्द ष्ट ि ो न ा त ू न द्द ि र ि ो ळ उ द्य ो ग ा त ी ल न ि ी न त म घ ड ा म ो ड ीं च ी ओ ळ ख ि रू न द ेि े ध ो र ि ा त् म ि स् त र ा ि र स म ि ा ल ी न द्द ि र ि ो ळ द्द ि क्र ी व् ् ि स् थ ा प न ा श ी द्द न ग द्द ड त स म स् ् ा ं च े ज्ञ ा न द्द ि ि द्द स त ि र ि े द्द ि र ि ो ळ द्द ि क्र ी द्द स द् ा ं त आ द्द ि स ं श ो ध न ि ा प रू न ि र ी ल ग ो ष्ट ीं श ी श ै क्ष द्द ि ि स ं ब ं ध प्र स् थ ा द्द प त ि र ि े १.१ प्रस्ताि ना द्दवपणन द्दवतरण साखळीतील अांद्दतम टप्पा द्दिरिोळ द्दवक्री हा आहे. फ्रेंच द्दक्रयापद "retaillier" वरून "retail" हा इांग्रजी शब्द आला आहे, त्याचा अर्थ "एि तुिडा िरणे " द्दिांवा "मोठ्या प्रमाणात तोडणे" असा होतो. यामध्ये उत्पादन आद्दण सेवा द्दवक्री प्रद्दक्रयेच्या प्रत्येि टप्प्याचा समावेश होतो. ररटेद्दलांग हा जगातील दुसरा तीव्र स्पर्ाथ असलेला सवाथत मोठा उद्योग आहे. ग्राहिाांना द्दनवडीचे अद्दर्ि स्वातांत्र्य देण्याची क्षमता, वस्ततांच्या द्दवस्तृत श्रेणीत प्रवेश आद्दण असांख्य सेवाांची उपलब्र्ता हेच त्याचे आिर्थण आहे. द्दिरिोळ दुिानाचा आिार द्दवद्दवर् राष्ट्ाांमध्ये लक्षणीयरीत्या बदलता असतो जो मुख्यतः त्या राष्ट्ाच्या आद्दर्थि द्दविासावर अवलांबतन असतो. द्दिरिोळ व्यवस्र्ापन अनेि प्रद्दक्रयाांचा सांदर्थ देते जे ग्राहिाांना त्याांच्या इद्दच्ित वापरासाठी द्दिरिोळ आस्र्ापनाांिडतन आवश्यि वस्तत खरेदी िरण्यास सक्षम िरतात. ग्राहिाांना दुिानािडे आिद्दर्थत िरण्यासाठी आद्दण त्याांच्या खरेदीच्या मागण्या पतणथ िरण्यासाठी आवश्यि असलेल्या सवथ पायऱ्या द्दिरिोळ व्यवस्र्ापनामध्ये समाद्दवष्ट िेल्या आहेत. द्दिरिोळ व्यवस्र्ापन ग्राहिाांना खरेदीचा आनांददायी अनुर्व द्दमळेल आद्दण ते प्रसन्नद्दचत्ताने दुिानाबाहेर पडतील याची हमी देते. सोप्या र्ार्ेत साांगायचे तर, द्दिरिोळ व्यवस्र्ापन लोिाांना खरेदी िरणे सोपे िरते. munotes.in

Page 2

किरिोळ व्यापार व्यवस्थापन
2 जगातील सवाथत मोठ्या खाजगी द्दिरिोळ उद्योगामध्ये एि र्ष्ाांश मनुष्टयबळ िायथरत असतन त्याचा सिल उत्पादनामध्ये ८% वाटा आहे. र्द्दवष्टयात द्दिरिोळ व्यापार ७ द्द्द्दलयन अमेररिी डॉलसथचा असेल असा अांदाज आहे. द्दिरिोळ उद्योगामध्ये एि महत्त्वपतणथ पररवतथन झाले असतन अनेि राष्ट्े िेवळ द्दिरिोळ द्दवक्रीमुळेच र्रर्राटीस आली आहेत. र्ारताच्या बाबतीत आपला द्दिरिोळ व्यापार सिाळ राष्ट्ीय उत्पन्नामध्ये १४% योगदान देतो आद्दण तो रोजगार देणाऱ् या लोिाांच्या सांख्येच्या बाबतीत शेतीनांतरचा दुसरा सवाथत मोठा उद्योग आहे. एिा सवेक्षणानुसार, र्ारत सध्या आद्दशयाई राष्ट्ाांमध्ये दुसऱ्या क्रमाांिावर असतन जगर्रातील सवाथत इष्ट द्दिरिोळ द्दवक्रीमध्ये पाचव्या क्रमाांिावर आहे. १.२ द्दिरिोळ द्दिक्री अर्थ आद्दण व्याख्या हा व्यवसाय िरण्याचा सवाथत सामान्य मागथ आहे. यामध्ये ग्राहिाांना ठराद्दवि द्दठिाणी (द्दिरिोळ दुिान) माफि द्दिांमतीत वस्तत द्दविणे समाद्दवष्ट आहे. हे ग्राहि व्यावसाद्दयि ग्राहि द्दिांवा एिल ग्राहि असत शितात. द्दिरिोळ द्दवक्रेते उत्पादने द्दिांवा वस्ततांची लहान प्रमाणात पुनद्दवथक्री िरण्यासाठी र्ेट उत्पादिाांिडतन मोठ्या प्रमाणात खरेदी िरतात. अशी व्यावसाद्दयि दुिाने रस्त्यावर, िॉलनीमर्ील रस्त्यावर, समुदाय िेंद्रे द्दिांवा समिालीन खरेदी िेंद्राांवर आढळतात. िोटलरच्या मते: " द्द ि र ि ो ळ द्द ि क्र ी म ध् ् े ि ै ् द्द ि ि , ग ै र-व् ् ा ि स ा द्द ् ि ि ा प र ा स ा ठ ी अ ं द्द त म ग्र ा ह ि ा ं न ा ि स् त ू द्द ि ं ि ा स ेि ा द्द ि ि ण् ् ा त ग ं त ल ेल् ् ा सि व द्द क्र ् ा ं च ा स म ा ि ेश ह ो त ो " . द्दनम्न-स्तरीय ग्राहिाांना त्याांच्या वापरासाठी वस्तत आद्दण सेवा द्दविणे हे द्दिरिोळ द्दवक्री म्हणतन ओळखले जाते. हे तयार उत्पादने र्ेट ग्राहिाांच्या हातात देण्यावर लक्ष िेंद्दद्रत िरतात जे वापरण्याच्या आनांदासाठी पैसे देण्यास तयारअसतात. वस्तत आद्दण सेवाांचे द्दवतरण हे द्दिरिोळ द्दवक्रीचे िेंद्रद्दबांदत आहेत िारण द्दिरिोळ द्दवक्रेते हे उत्पादि द्दिांवा सेवा प्रदाता आद्दण ग्राहि या दोघाांसाठी, महत्त्वपतणथ असतात. अमेररिन मािेद्दटांग असोद्दसएशननुसार द्दिरिोळ द्दवक्री म् ह ि ज े " व् ् द्द ि ग त , ि ौ ट ं द्द ब ि द्द ि ं ि ा घ र ग त ी ि ा प र ा च् ् ा उ ि े श ा न े ि स् त ू आ द्द ि स ेि ा ं च ी द ेि ा ि घ ेि ा ि प ू ि व ि र ण् ् ा स ा ठ ी व् ् ि स ा ् द्द क्र ् ा ं च ा अ स ल ेल ा स ं च ह ो ् " . 'द्दिरिोळ द्दवक्री' या शब्दाला व्यापि सांदर्थ असतन त्यात अनेि व्यवहार समाद्दवष्ट होतात. द्दिरिोळ द्दवक्रीचा र्ाग म्हणतन घरपोच सेवा सारख्या अर्ीनस्र् सेवा द्ददल्या जाऊ शितात. खरेदीदार हे एिल ग्राहि द्दिांवा व्यावसाद्दयि असत शितात. व्यवसाय जगतात द्दिरिोळ द्दवक्रेता अांद्दतम ग्राहिाांना उत्पादनाांची लहान प्रमाणात द्दवक्री िरण्यापतवी र्ेट उत्पादि द्दिांवा आयातदाराांिडतन द्दिांवा अप्रत्यक्षपणे घाऊि द्दवक्रेत्यािडतन मोठ्या प्रमाणात वस्तत द्दिांवा उत्पादने खरेदी िरतो. पुरवठा साखळीतील अांद्दतम दुवा हा द्दिरिोळ द्दवक्रेता असतो. उत्पादन द्दवक्रेत्याांद्वारे द्दिरिोळ द्दवक्रीिडे त्याांच्या एितण द्दवतरण र्ोरणाचा एि आवश्यि घटि म्हणतन पाद्दहले जाते. munotes.in

Page 3

किरिोळ व्यापार व्यवस्थापन - १
3 १ . २ . १ द्द ि र ि ो ळ द्द ि क्र ी च ी ि ै द्द श ष्ट ् ् े उदयोन्मुख बाजारपेठाांच्या सांदर्ाथत, द्दिरिोळ द्दवक्रेते हे आवश्यि सहर्ागी असतात. र्ारतामध्ये द्दवस्तारत असलेल्या मध्यमवगाथला सेवा देण्यासाठी मोठे ब्रँड द्दिरिोळ द्दवक्रीक्षेत्रात प्रवेश िरण्यासाठी प्रयत्नशील आहेत. द्दिरिोळ द्दवक्रेते हे पुरवठा िरणे, वगीिरण िरणे, सेवा प्रदान िरणे, जोखीम पत्िरणे, दळणवळणाचे सार्न म्हणतन सेवा देणे, वाहतति, जाद्दहरात िरणे आद्दण मालाचा पयाथप्त साठा ठेवणे यासारख्या अनेि जबाबदाऱ्या पार पाडतात . उत्पादनाांचे योग्य मतल्य राखण्यास आद्दण ग्राहिाांचे समार्ान सुद्दनद्दित िरण्यासाठी ते महत्त्वपतणथ योगदान देतात. द्दिरिोळ द्दवक्रेत्याची िाये खालीलप्रमाणे आहेत. १. अ ं द्द त म ग्र ा ह ि ा ल ा द्दिक्र ी: द्दिरिोळ द्दवक्रीमध्ये अांद्दतम वापरित्याांना वस्तत द्दिांवा सेवा द्दविणे समाद्दवष्ट आहे हे त्याचे सवाथत महत्त्वपतणथ वैद्दशष्ट्य आहे. जाद्दहरात दृष्टीिोन द्दिांवा एखादी व्यक्ती द्दिांवा सांस्र्ा एखादे उत्पादन अर्वा सेवा वापरते ते दोन्हीही अांद्दतम ग्राहि मानले जातात. २. द्दिद्दिध द्दितरि पद् ती: "उत्पादन ग्राहिाांपयांत िसे पोहोचवायचे ?" या समस्येचे द्दनरािरण िरणारी अर्ोगामी प्रद्दक्रया ही द्दवतरण प्रणाली द्दनदेद्दशत िरते याउलट ऊध्वथगामी प्रद्दक्रया, ज्याला पुरवठा साखळी देखील म्हटले जाते ही "आमचे पुरवठादार िोण आहेत?" या प्रश्नाचे उत्तर देते. द्दवतरण प्रणाली सवथ उत्पादने आद्दण सेवा त्याांच्या लद्दययत ग्राहिाांपयांत पोहोचण्यासाठी द्दवद्दवर् मागाांचा अवलांब िरते. तर दुसरीिडे, मतळ प्रदात्याला पैसे अदा िरण्यासाठी ग्राहि िोणता मागथ वापरतील ते देखील ते द्दनद्ददथष्ट िरते. ३. लहान मागिी : द्दिमान मागणी आवश्यिता पुरवठादाराच्या दृष्टीिोनाततन अद्दतशय योग्य आहेत िारण ते त्याांना त्याांच्यािडील साठा अद्दर्ि जलद द्दविण्यास, अद्दर्ि पैसे िमवण्यास आद्दण ग्राहिाांना लविरात लविर उत्पादन अर्वा सेवा देण्यास मदत िरतात. घाऊि द्दवक्रेत्याांिडील मालाची उपलब्र्ता द्दिमान मागणी रक्िम द्दनर्ाथररत िरण्यासाठी वापरली जाते, जे त्याांना रोरोखीचा प्रवाह वाढवताना नफा राखण्यात मदत िरते. जरी घाऊि द्दवक्रेते या दृद्दष्टिोनाला अद्दर्ि पसांती देत नसले तरी उत्पादिाांना द्दिमान मागणीची आवश्यिता असल्याने, द्दवक्रेते याचा अवलांब िरतात. ४. मोठ ी मागिी : द्दिरिोळ द्दवक्रेता त्याच्या स्र्ाद्दनि व्यवसायाशी सांबांद्दर्त अनेि मागण्याांची पततथता िरतो यामुळे र्रपतर रोजगारही द्दनमाथण होतो तसेच उत्पादि आणी ग्राहिाांमर्ील याांच्यातील अांतर िमी होते. ५. ि स् त ू ं च ा ज ा स् त स ा ठ ा : द्दिरिोळ द्दवक्रीमध्ये, वगीिरण र्ोरण हे ग्राहिाांच्या खरेदीसाठी उपलब्र् असलेल्या वस्ततांचे प्रमाण आद्दण द्दवद्दवर्तेचा सांदर्थ देते. हे र्ोरणात्मि तांत्र, ज्याला सहसा "उत्पादन द्दनवड र्ोरण" म्हणतन ओळखले जाते ते द्दवक्री द्दनयांद्दत्रत िरण्यासाठी आद्दण वाढवण्यासाठी व्यापारी वापरतात. या र्ोरणाचे दोन मुख्य र्ाग आहेत: munotes.in

Page 4

किरिोळ व्यापार व्यवस्थापन
4 • दुिानामध्ये असलेल्या उत्पादनाांची श्रेणी द्दिांवा श्रेणीतील उत्पादनाांची सांख्या • दुिानामध्ये उपलब्र् असलेली द्दवद्दवर् उत्पादने द्दिांवा त्या उत्पादनाांची द्दवद्दवर्ता १.२.२ द्दिर िोळ द्दिक्री ची व् ्ाप्ती द्दिरिोळ द्दवक्रेत्याच्या दृद्दष्टिोनाततन, ररटेद्दलांग या सांज्ञेमध्ये द्दिरिोळ द्दवक्रेता हा तो द्दवित इद्दच्ित असलेली िोणतीही गोष्ट समाद्दवष्ट िरू शिते. एितर ही वस्तत असते द्दिांवा सेवा असत शिते. मोबाईल फोन, सांगणि, तयार िपडे, िापड आद्दण िपडे, दाद्दगने, पुस्तिे, पेंद्दटांग्ज, और्र्े, स्टेशनरी आद्दण घड्याळे ही वस्ततांची तर खानपान, आदराद्दतथ्य आद्दण रुग्णालये ही सेवाांची उदाहरणे आहेत. िमथचाऱ् याांचा दृष्टीिोनाततन या क्षेत्रामध्ये नोिरीच्या र्रपतर सांर्ी द्दनमाथण झाल्या आहेत. लहान-मोठ्या द्दिरिोळ द्दवक्रेत्याांना त्याांना मदत िरण्यासाठी िाही िमथचायाांची आवश्यिता असते. द्दिरिोळ द्दवक्रेत्याांनी या लोिाांना द्दवक्री प्रद्दतद्दनर्ी, रोखपाल म्हणतन िामाची सांर्ी द्ददली आहे. तर्ाद्दप, क्षेत्राचा द्दवस्तार आद्दण वाढीचा द्दवचार िरता या उद्योगात महत्त्वपतणथ बदल झाले आहेत.
१. ख र े द ी द्द ि भ ा ग : िांपनीने सवथ खरेदी ह्या द्दवर्ागामाफथत िरणे आवश्यि आहे. यामध्ये ग्राहिाांना द्दविण्यासाठी वस्तत द्दनवडणे, त्याांची द्दिांमत श्रेणी, ज्याांच्यािडतन खरेदी िरायची आहे तो पुरवठादार द्दनवडणे इत्यादींचा समावेश होतो. या द्दवर्ागामध्ये मोठ्या प्रमाणात िाम, प्रवास आद्दण िागदपत्राांचा समावेश होतो. या द्दवर्ागातील खरेदी कवभाग कवत्त कवभागकवपणन आकण कवक्रीभाांडारमानव सांसाधनतांत्रज्ञानपुरवठा साखळी व्यवस्थापनmunotes.in

Page 5

किरिोळ व्यापार व्यवस्थापन - १
5 िमथचारी हे उद्योग आद्दण द्दवक्रेते याांबिलचे चाांगले जाणिार असले पाद्दहजेत. त्याांना तत्परतेने द्दनणथय घेण्याची क्षमता असणे आवश्यि आहे. २. द्दित्त द्दिभा ग: प्रत्येि सांस्र्ा िामासाठी आद्दर्थि द्दस्र्तीवर अवलांबतन असते. द्दवत्त द्दवर्ाग आद्दर्थि नोंदी तयार िरणे आद्दण एित्र िरणे, द्दवद्दवर् द्दवर्ागाांना द्दनर्ी वाटप िरणे, द्दनर्ी व्यवस्र्ाद्दपत िरणे, द्दनर्ीची उर्ारणी िरणे, रोरोखीचा प्रवाह द्दनयांद्दत्रत िरणे, बँि आद्दण गुांतवणुिीवर देखरेख िरणे, िजथ द्दनवड इत्यादी िाये हाताळते. द्दवत्त द्दवर्ाग अर्तनमर्तन लेखापरीक्षणाची अद्दतररक्त िामद्दगरी िरू शितो. ३. द्दिपि न आद्दि द्दिक्र ी: द्दवपणन द्दवर्ाग जनसांपिथ, जाद्दहराती आद्दण द्दवक्री प्रचारासह द्दवद्दवर् िाये हाताळतो. जेव्हा ग्राहिसांपिाथचा द्दवचार येतो तेव्हा या द्दक्रया महत्त्वपतणथ असतात. द्दवपणन द्दवर्ाग सखोल बाजार सांशोर्न आद्दण ग्राहिाांच्या गरजा द्दनद्दित िरण्यावर देखरेख िरतो. द्दवपणन द्दवर्ागातील व्यक्ती चाांगल्या पारांगत असाव्यात, त्याांच्यािडे आवश्यि उत्पादन िौशल्य असावे आद्दण ग्राहिाांना उत्पादने खरेदी िरण्यास प्रवृत्त िरण्यास सक्षम असाव्यात. त्या व्यक्ती ग्राहिाांच्या गरजा समजतन घेण्यास आद्दण त्यानुसार प्रद्दतसाद देण्यास सक्षम असल्या पाद्दहजेत. ४. भ ा ं ड ा र : मालाचा साठा िरण्याची जबाबदारी र्ाांडार द्दवर्ागाची आहे. र्ाांडार व्यवस्र्ापिाने हे सुद्दनद्दित िेले पाद्दहजे िी प्रत्येि वेळी योग्य साठा राखला जाईल जेणेिरून वस्ततांची िमतरता र्ासणार नाही. त्याच वेळी द्दवर्ागाने हे सुद्दनद्दित िेले पाद्दहजे िी जास्तीच्या साठ्यामुळे साठवणति ,िालबाह्यता , झीज आद्दण ततट इत्यादी समस्या उद्भवत शितात. म्हणतन, र्ाांडार व्यवस्र्ापिाने नेहमी साठ्याची नोंद अद्ययावत ठेवली पाद्दहजे आद्दण त्याद्वारे अखांड पुरवठा सुद्दनद्दित िेला पाद्दहजे. ५. म ा न ि स ं स ा ध न : द्दनयुक्ती, द्दनवड, प्रद्दशक्षण, प्रत्यक्ष िाम आद्दण िमथचारी व्यवस्र्ापनाच्या बाबी मानव सांसार्न द्दवर्ागाच्या िक्षेत येतात. मानव-िेंद्दद्रत उद्योग म्हणजे मानवी सांसार्ने. या द्दवर्ागात आवश्यि असलेल्या व्यक्तींिडे िांपनीसाठी िाम िरणाऱ् याांच्या गरजा समजतन घेण्यासाठी आद्दण िुशल िमथचाऱ् याांना िाम सोडण्यापासतन रोखण्यासाठी आवश्यि ज्ञान असणे आवश्यि आहे. ६. द्द ि र ि ो ळ द्द ि क्र ी त ी ल त ं त्र ज्ञ ा न : र्ारताचे ररटेल क्षेत्र पररपक्व अवस्र्ेत आहे आद्दण मोठ्या आत्मद्दवश्वासाने माद्दहती तांत्रज्ञानाचा वापर िरते. हे क्षेत्र इलेक््ॉद्दनि माद्दहती आदानप्रदान (डेटा इांटरचेंज-EDI) सारख्या तांत्रज्ञानाचा वापर िरते, जे सांगणिाद्वारे माद्दहतीचे प्रसारण िरते. माद्दहती गोळा िरण्यासाठी आद्दण नांतरच्या वापरासाठी सांग्रद्दहत िरण्यासाठी वापरल्या जाणाऱ् या पद्धतींमध्ये माद्दहतीसाठा(डेटाबेस) व्यवस्र्ापन, माद्दहती (डेटा) वेअरहाउद्दसांग आद्दण माद्दहती(डेटा) मायद्दनांगचा समावेश होतो. ग्राहि सांबांर् व्यवस्र्ापनामध्ये, डेटा मायद्दनांग उपयुक्त आहे. पुरवठा साखळी व्यवस्र्ापनासाठी, रेद्दडओ द्दफ्रक्वेन्सी आयडेंद्दटद्दफिेशन द्दसस्टम (RFID) वापरल्या जातात. ई-टेद्दलांग ही एि ररटेद्दलांग िल्पना आहे जी सतत द्दवस्तारत आहे. हे उत्पादन द्दवक्रीसाठी इांटरनेटचा वापर देखील समाद्दवष्ट िरते. munotes.in

Page 6

किरिोळ व्यापार व्यवस्थापन
6 ७. प र ि ठ ा स ा ख ळ ी व् ् ि स् थ ा प न : पुरवठा साखळी व्यवस्र्ापन म्हणजे सांपतणथ पुरवठा साखळीतील वस्तत, सेवा आद्दण माद्दहतीचा प्रवाह द्दनयांद्दत्रत िरणे. योग्य सांसार्न व्यवस्र्ापनाने िांपनीचा नफा वाढतो. पुरवठा साखळी व्यवस्र्ाद्दपत िरण्यासाठी द्दवद्दवर् प्रणाली वापरल्या जातात. अशा प्रिारे द्दवद्दवर् व्यक्तींना रोजगार उपलब्र् होतो. पररणामी, असे म्हटले जाऊ शिते िी द्दिरिोळ द्दवक्रीला खतप द्दवस्तृत व्याप्ती आहे. एखादा क्षमता, द्दवत्त इत्याद्ददांवर अवलांबतन स्वतःचा व्यवसाय सुरू िरू शितो द्दिांवा िमथचारी म्हणतन उद्योगात प्रवेश िरू शितो. १ . २ . ३ द्द ि र ि ो ळ द्द ि क्र ी च े म ह त्त् ि आजच्या उत्पादिाांसाठी द्दिरिोळ द्दवपणनाचे महत्त्व वेगळे साांगायला निो, मोठ्या ग्राहिाांसमोर व्यवसाय िरण्यासाठी आद्दण वस्ततांचे द्दवस्तृत द्दवतरण िरण्यासाठी, द्दिरिोळ दुिाने महत्त्वपतणथ आहेत. द्दिरिोळ द्दवक्रेते अांद्दतम ग्राहिाांशी सांवाद सार्तात. द्दिरिोळ द्दवक्रेत्याांचा ग्राहिाांना उत्पादने द्दविण्याचा मोठा इद्दतहास आहे. त्याच्या ग्राहिाांशी त्याच्या द्दनयद्दमत सांवादामुळे त्याच्या आवडी-द्दनवडींची त्याला पतणथ जाणीव आहे. तो द्दवद्दवर् वस्तत आद्दण उत्पादने ग्राहिाना द्दवितो आद्दण ग्राहिाांच्या द्दवनांत्या पतणथ िरण्यासाठी िाही मालाचा साठा राखीव ठेवतो.
१ . २ . ३ द्द ि र ि ो ळ द्द ि क्र ी च े म ह त्त् ि आजच्या उत्पादिाांसाठी ररटेल द्दवपणनाचे महत्त्व वेगळे साांगायची गरज नाही. व्यवसाय अद्दर्ि द्दवस्तृत िरण्यासाठी आद्दण वस्ततांचे द्दवस्तृत द्दवतरण िरण्यासाठी, द्दिरिोळ दुिाने महत्त्वपतणथ आहेत. द्दिरिोळ द्दवक्रेते दुिानातील ग्राहिाांशी सांवाद सार्त शितात (तुमच्या उत्पादनाांचे अांद्दतम ग्राहि).द्दिरिोळ द्दवक्रेत्याांचा ग्राहिाांना उत्पादने द्दविण्याचा इद्दतहास अंकिमग्राहिालाकवक्रीकवक्रीचासोयीस्िरप्रिारसोयीचेकििाणआकणस्थानजीवनशैलीवरीलपररणामअथथव्यवस्थेिीलयोगदानपुरविासाखळीवरीलप्रभुत्वअंिःकवषय:जास्िीिजास्िरोजगारप्रदानअभ्यासासािीमहत्त्वाचेक्षेत्रकविासासािीवावmunotes.in

Page 7

किरिोळ व्यापार व्यवस्थापन - १
7 आहे. त्याच्या ग्राहिाांशी त्याच्या द्दनयद्दमत सांवादामुळे त्याच्या आवडी-द्दनवडींची त्याला पतणथ जाणीव आहे. तो द्दवद्दवर् आिार आद्दण फॉमथमध्ये वस्तत द्दवितो आद्दण ग्राहिाांच्या द्दवनांत्या पतणथ िरण्यासाठी इन्व्हेंटरी हातात ठेवतो. १. अ ं द्द त म ग्र ा ह ि ा ल ा द्द ि क्र ी : द्दिरिोळ व्यवहारात, वस्तत आद्दण सेवा अांद्दतम खरेदीदाराांना द्दवतररत िेल्या जातात. या द्दवक्रीनांतर वस्तत पुन्हा द्दविल्या जात नाहीत. येर्े देऊ िेलेली उत्पादने आद्दण सेवा व्यावसाद्दयि आद्दण द्दनवासी अशा द्दवद्दवर् िारणाांसाठी वापरल्या जाऊ शितात. पररणामी द्दनमाथता त्याच्या ग्राहिाांशी दुिानाांद्वारे सांवाद सार्तात आद्दण त्याांना िाय हवे आहे ह्याचा शोर् घेतात. २. द्दिक्र ीचा सो्ीस्िर प्रि ार : द्दवद्दवर् घटिाांमध्ये पृर्क्िरण िेलेल्या वस्ततांची पुनद्दवथक्री िरणे याला "द्दिरिोळ द्दवक्री " असे सांबोर्ले जाते. व्यापारी उत्पादि द्दिांवा मध्यस्र्ाांिडतन मोठ्या प्रमाणात वस्तत खरेदी िरतात आद्दण लहान प्रमाणात द्दवर्ागल्या जाऊन ग्राहिाांना त्याांच्या गरजाांनुसार द्दविल्या जातात. हे िरण्यासाठी दुिानदार द्दवद्दवर् प्रमाणात आद्दण प्रिाराांमध्ये उत्पादने पुन्हा गठीत िरतात ज्यामुळे ग्राहिाांना उत्पादनाची द्दनवड िरणे आद्दण वाहतति िरणे सोपे होते. ३. स ो ् ी च े द्द ठ ि ा ि आ द्द ि स् थ ा न : द्दिरिोळ द्दवक्रेत्याांची दुिाने अशा द्दठिाणी असतात द्दजर्े ग्राहिाांना वारांवार जाणे सोपे असते. द्दिरिोळ आस्र्ापन द्दवद्दवर् प्रिाराांमध्ये आद्दण आिाराांमध्ये येऊ शिते, ज्यामध्ये िॉफी शॉप, एि लहान दुिान द्दिांवा मल्टीप्लेक्स समाद्दवष्ट आहे. ग्राहि पाद्दहजे तेव्हा मोबाइल ऍप्स आद्दण इांटरनेटद्वारे उत्पादने खरेदी आद्दण द्दवक्री िरू शितात.याव्यद्दतररक्त, तांत्रज्ञान आद्दण द्दवतरण पद्धतींमर्ील द्दविासामुळे इांटरनेट खरेदी हा एि समिालीन प्रवाह बनत आहे. पररणामी, वाढत्या सांख्येने िांपन्या त्याांचे द्दक्रया ऑनलाइन पद्धतीने िरत आहेत, ज्यामुळे ग्राहिाांना त्याांच्या घरच्याघरी आरामात उत्पादने द्दमळवणे आद्दण खरेदी िरणे शक्य होते. ४. ज ी ि न श ै ल ी ि र ी ल प र र ि ा म : ररटेल उद्योग हा आजिालच्या सांस्िृतीसाठी महत्त्वाचा आहे. सुखवस्तत जगण्यासाठी लोि मोठ्या प्रमाणावर द्दिरिोळ दुिानाांवर अवलांबतन असतात. पतवी वस्तत आद्दण सेवा उपलब्र् िरून देण्यासाठी व्यापार यांत्रणा वापरली जात होती. तर्ाद्दप, आज वस्ततांच्या खरेदी-द्दवक्रीने व्यापाराची र्तद्दमिा घेतली आहे, ज्यामुळे द्दिरिोळ आस्र्ापने समाजाचा आवश्यि घटि बनली आहेत. ५. अ थ व व् ् ि स् थ ेत ी ल ् ो ग द ा न : अनेि राष्ट्ाांमर्ील सिल देशाांतगथत उत्पादनाचा (जीडीपी) महत्त्वाचा र्ाग द्दिरिोळ क्षेत्राततन येतो. अद्दलिडच्या िाळात त्याचे योगदान मोठ्या प्रमाणात वाढले आहे आद्दण वेगाने द्दवस्तारत आहे. दीघथिालीन वाढीला पाद्दठांबा देणारी एि महत्त्वाची आद्दर्थि शक्ती म्हणजे द्दिरिोळ द्दवक्री होय. ६. प र ि ठ ा स ा ख ळ ी ि र ी ल प्र भ त् ि : पुरवठा साखळीमध्ये, उत्पादने आद्दण सेवा दुिान द्दिांवा द्दवतरिामाफथत अांद्दतम ग्राहिाांपयांत जातात. जेव्हा जगर्रात असांख्य ग्राहि द्दवखुरलेले असतात तेव्हा द्दिरिोळ आस्र्ापनाांचे स्र्ान अद्दर्ि महत्त्वाचे बनते. द्दिरिोळ द्दवक्रेते उत्पादि आद्दण अांद्दतम ग्राहि याांतील मध्यस्र् म्हणतन िाम िरतात. munotes.in

Page 8

किरिोळ व्यापार व्यवस्थापन
8 ७. अ ं त ः द्द ि ष ् : अर्थशास्त्र, र्तगोल, व्यवस्र्ापन, अर्थशास्त्र आद्दण द्दवपणन याांच्या मदतीने हे क्षेत्र द्दविद्दसत झाले आहे. दुिानाच्या आद्दर्थि व्यवस्र्ापनाला अर्थशास्त्राची मदत द्दमळते. दुिानासाठी आदशथ स्र्ान द्दनवडण्यासाठी र्तगोलाचे ठोस आिलन आवश्यि आहे. िमथचारी आद्दण मालाचे व्यवस्र्ापन िरण्यासाठी योग्य व्यवस्र्ापन आवश्यि आहे आद्दण बाजारात प्रवेश िरण्यासाठी द्दततिेच महत्त्वाचे आहे. ८. जास्तीत जास्त रोजगार प्रद ान : आज सवाथत जास्त लोिाांना रोजगार देणारे क्षेत्र हे ररटेल क्षेत्र आहे. सुमारे नऊपैिी एि िामगार हा द्दिरिोळ उद्योगाशी द्दनगद्दडत असतो. याव्यद्दतररक्त, द्दिरिोळ िमथचाऱ् याांपैिी दोन तृतीयाांश मद्दहला आहेत तसेच सवथ द्दिरिोळ िमथचाऱ् याांपैिी अध्याथहून अद्दर्ि िमथचारी अर्थवेळ िाम िरतात, ज्यामुळे त्याांना िोणत्याही द्दनयोक्त्याच्या मागण्या पतणथ िरण्यासाठी लवद्दचिता द्दमळते. ९. अ भ् ् ा स ा स ा ठ ी म ह त्त् ि ा च े क्ष े त्र : द्दिरिोळ द्दवक्री त्याच्या लोिद्दप्रयतेमुळे अद्दर्िाद्दर्ि लक्ष वेर्तन घेत आहे. ररटेल क्षेत्राचा अभ्यास हा व्यवस्र्ापन आद्दण द्दवपणन याांच्यापेक्षा वेगळा आहे. या उद्योगाची र्रर्राट होण्यासाठी अभ्यास िरण्यात आला आहे आद्दण तज्ञाांची द्दनयुक्ती िरण्यात आली आहे. याव्यद्दतररक्त, द्दिरिोळ द्दवक्रीवर लक्ष िेंद्दद्रत िरणारी शैक्षद्दणि सार्नेदेखील उपलब्र् आहेत. १०. द्दिि ासासाठ ी िाि : जागद्दति बाजारपेठेत प्रवेश िरण्याची उत्तम सांर्ी ररटेलद्वारे प्रदान िेली जाते. वस्तत खरेदी िरणाऱ् या व्यक्तींची सांख्या वाढवण्यासाठी द्दिरिोळ द्दवक्रेता परदेशात त्याांचा माल द्दवितन बाजारपेठेत द्दवद्दवर्ता आणत इद्दच्िणारा द्दतर्े आस्र्ापना तयार िरतो. १.२. ४ द्द ि र ि ो ळ क्ष ेत्र ा च े प्र ि ा र द्दिरिोळ द्दवक्रेता द्दिांवा ररटेल हा एि व्यावसाद्दयि उपक्रम आहे ज्याचा द्दवक्रीचा प्रार्द्दमि स्त्रोत द्दिरिोळ द्दवक्रीततन येतो. द्दिरिोळ द्दवक्रीमध्ये वैयद्दक्ति, गैर-व्यावसाद्दयि वापरासाठी वस्तत द्दिांवा सेवाांची र्ेट अांद्दतम ग्राहिाांना द्दवक्री िरण्याच्या सवथ द्दक्रयाांचा समावेश होतो - द्दफद्दलप िोटलर. द्दिरिोळ आस्र्ापना ही एि सांस्र्ा असतन जी गैर-व्यावसाद्दयि हेततांसाठी अांद्दतम ग्राहिाांना र्ेट उत्पादने द्दविते. सहसा, उत्पादनाांची द्दिांमत वाढलेली असते. द्दवद्दवर् प्रिारच्या द्दिरिोळ आस्र्ापना आहेत ज्या द्दवद्दवर् प्रिारच्या ग्राहिाांना सेवा देतात आद्दण द्दवद्दवर् द्दवक्री र्ोरणाांचा वापर िरतात. munotes.in

Page 9

किरिोळ व्यापार व्यवस्थापन - १
9 १. द्द ि श ेष ी ि ृ त द ि ा न : या मध्ये खतप िमी उत्पादन श्रेणींमर्तन सखोल द्दनवड िरता येते. द्दवद्दवर् प्रिार, आिार, शैली, रांग आद्दण इतर महत्त्वाच्या वैद्दशष्ट्याांसह ते द्दवस्तृत पयाथय प्रदान िरतात. २. द्दिभा गी् आस्थाप ना : द्दवर्ागीय आस्र्ापना ही र्व्य द्दिरिोळ आस्र्ापन आहे ज्यामध्ये अनेि द्दर्न्न उत्पादने असतात. खरेदी, प्रचार, सेवा प्रदान िरणे आद्दण द्दनयांत्रण राखणे या उद्दिष्टाांनुसार ते वेगळ्या द्दवर्ागाांमध्ये द्दवर्ागले गेले असतन खरेदीसाठी ग्राहिाांना द्दवस्तृत श्रेणी उपलब्र् िरते. उदा. लष्टिरी िॅन्टीन इत्यादी. ३. स प र म ा ि े ट : द्दिराणा सामान, िपडे र्ुण्याचे साबण ते घरगुती स्वरूपाच्या सवथ मागण्या सुपरमािेट पतणथ िरते. ते मोठे आस्र्ापन असतन त्याचे स्वरूप हे वाजवी द्दिांमत, अल्प नफा, अद्दर्ि व्यवसाय आद्दण स्वयां-सेवा असे असते. ४. स द्द ि ध ा द ि ा न : सामान्यतः हे आस्र्ापन द्दनवासी क्षेत्राजवळ आढळते. हे लहान स्वरूपाचे असतन ते जास्त वेळ उघडे असते. रोज वापरायच्या वस्तत वेगवेगळ्या ओळींमध्ये खरेदीसाठी उपलब्र् असतात. याचा पररचालन खचथ र्ोडा जास्त असतो. ५. स ि ल त ी च े द ि ा न : यामध्ये चाांगला प्रतवारीच्या वस्तत माफि द्दिमतीत द्दविल्या जातात. उच्च द्दवक्रीमुळे िमी नफ्याचे समायोजन होते आद्दण त्यामुळे एितण नफा वाढतो. क्रीडासाद्दहत्य, इलेक््ॉद्दनक्स आद्दण पुस्तिाांची दुिाने इत्यादींमध्ये सवलतीची दुिाने आढळतात. कवशेषीिृत दुिान कवभागीयआस्थापनासुपरमािेटसुकवधादुिानसवलतीचेदुिानिॅटलॉग आस्थापनाहायपर मािेटिॅटलॉग आस्थापनाई-िॉमसस आस्थापनाडॉलर आस्थापनाmunotes.in

Page 10

किरिोळ व्यापार व्यवस्थापन
10 ६. स ि ल त ी च ा द्द ि र ि ो ळ द्द ि क्र े त ा : सदर द्दवक्रेते ते द्दवित असलेल्या वस्ततांवर लक्षणीय सवलत देतात. िमी द्दिमत आद्दण उच्च उलाढाल हे सवलत द्दिरिोळ द्दवक्रेत्याांमर्ील स्पर्ेसाठी आर्ार म्हणतन िाम िरतात. वॉलमाटथ हे सवोत्तम उदाहरणाांपैिी एि आहे. हे दुिानदार उत्पादि द्दिांवा इतर द्दिरिोळ द्दवक्रेत्याांिडतन खरेदी िरून उरलेली उत्पादने आद्दण हांगामी उत्पादने सवलतीत द्दवितात. तीन वेगवेगळ्या प्रिारची सवलतीची दुिाने अद्दस्तत्वात आहेत. अ. थ ेट उ त् प ा द ि ा च ी द ि ा न े - उत्पादि हे याचे मालि आद्दण चालि असतात. जादा अद्दनयद्दमत द्दिांवा हांगामी उत्पादने ग्राहिाना द्दवितात. जसे िी द्दडनरवेअर, शतज, द्दडझायनर िपडे इ. ब. स् ि त ं त्र स ि ल त द्द ि क्र े त ा- मोठे उद्योजि द्दिांवा मोठ्या द्दिरिोळ व्यवसायाांचे द्दवर्ाग स्वतांत्र सवलतीचे दुिान चालवतात. ि. ि ेअ र ह ा ऊ स क् ल ब् स- घाऊि क्लब हे याचे दुसरे नाव आहे. ते फक्त नावाजलेल्या घरगुती वस्तत, पोशाख आद्दण इतर सामग्रीच्या िोट्या श्रेणीचा साठा िरतात. ७. ह ा ् प र म ा ि े ट : ह्याांचा उगम फ्रान्समध्ये झाला आहे. हायपरमािेटमध्ये एिाच मजल्यावर लहान उत्पादनाांची द्दवशेर् दुिाने एित्र असतात. यामर्ील उत्पादनाांची श्रेणी दररोजच्या खरेदीच्या व्यद्दतररक्त असते.यामध्ये फद्दनथचर, लहान-मोठी उपिरणे, िपडे इत्यादी गोष्टींचा समावेश होतो. हायपर मािेटचे इतर घटि म्हणजे मोठ्या प्रमाणावरील प्रदशथन आद्दण उत्पादनाांची द्दिमान हाताळणी इत्यादी आहे. सामान्यतः अवजड फद्दनथचर आद्दण उपिरणे खरेदी िरणाऱ्या ग्राहिाांना मोठी सवलत द्ददली जाते. ८. ि ॅ ट ल ॉ ग आ स् थ ा प न ा : अशा दुिानाांमध्ये ग्राहि िॅटलॉगप्रमाणे उत्पादनाांसाठी मागणी नोंदवतात मग ते या वस्तत घेण्यासाठी दुिानावर प्रत्यक्ष जातात. ९. ई-ि ॉ म स व आ स् थ ा प न ा : ई-िॉमसथ स्टोअर ही ऑनलाइन दुिाने आहेत जी ग्राहिाांना िर्ीही आद्दण िोणत्याही द्दठिाणाहून खरेदीचा अनुर्व देतात. ग्राहि ऑनलाइन ऑडथर देतात आद्दण उत्पादने त्याांनी द्ददलेल्या पत्त्यावर द्दवतररत िेली जातात. १०. डॉलर आस्थाप ना : यामध्ये वस्ततांसाठी अत्यांत िमी द्दिांवा अल्प द्दिांमत आिारतात. अशा दुिानाांमध्ये वस्ततांची द्दिांमत आर्ीच द्दनद्दित िेली जाते. १.२.५ द्दिर िोळ ब द ल ा च े द्द स द् ा ं त इतर िोणत्याही व्यवसायाप्रमाणेच, द्दिरिोळ व्यापारालाही नवीन िांपन्या आद्दण सजथनशील र्ोरणाांचा लार् झाला आहे. िोणताही एि द्दसद्धाांत सवाांनी स्वीिारला नसल्यामुळे, द्दिरिोळ द्दविासाचे परीक्षण िरण्यासाठी अनेि सैद्धाांद्दति दृद्दष्टिोन वापरले जाऊ शितात. बाजारातील द्दवद्दवर् पररद्दस्र्ती आद्दण द्दवद्दवर् सामाद्दजि-आद्दर्थि पररद्दस्र्ती ही याची मुख्य munotes.in

Page 11

किरिोळ व्यापार व्यवस्थापन - १
11 िारणे आहेत.द्दिरिोळ बदलाचे द्दसद्धाांत खालीलप्रमाणे आहेत
१ . २ . ५ द्द ि र ि ो ळ द्द ि क्र ी त ी ल ब द ल ा च े द्द स द् ा ंत इतर िोणत्याही व्यवसायाप्रमाणेच, द्दिरिोळ व्यापारालाही नवीन आस्र्ापना आद्दण सजथनशील र्ोरणाांचा लार् झाला आहे.िोणताही एिच द्दसद्धाांत सवाांना स्वीिारला नसल्यामुळे द्दिरिोळ द्दवक्रीतील द्दविासाचे परीक्षण िरण्यासाठी अनेिद्दवर् सैद्धाांद्दति दृद्दष्टिोन वापरले जाऊ शितात. बाजारातील द्दवद्दवर् पररद्दस्र्ती आद्दण द्दवद्दवर् सामाद्दजि-आद्दर्थि पररद्दस्र्ती ही मुख्य िारणे आहेत. िाही द्दसद्धाांत खालीलप्रमाणे आहेत- १ . द्द ि र ि ो ळ द्द ि क्र ी च े च क्र : द्दिरिोळ द्दवक्री सांरचनात्मिदृष्ट्या िशी बदलली आहे यावर हा द्दसद्धाांत चचाथ िरतो. माल्िम पी. मॅिनेयर या प्राध्यापिाने ही िल्पना माांडलीहोती. हे गृद्दहति स्पष्ट िरते िी द्दिरिोळ आस्र्ापना त्याांच्या अद्दस्तत्वादरम्यान िशा प्रिारे बदलतात. ह्यामध्ये प्रामुख्याने चार टप्पे आहेत-
किरिोळकवक्रीचेचक्रकिरिोळव्यवसायातीलएिॉकडसयनकसद्ाांतनैसकगसिकनवडीचाकसद्ाांतकिरिोळव्यवसायाचेजीवनचक्र
munotes.in

Page 12

किरिोळ व्यापार व्यवस्थापन
12 टप्पा १: नवीन व्यवसाय ग्राहिाांना आिद्दर्थत िरण्यासाठी आद्दण ग्राहि सुस्र्ाद्दपत िरण्यासाठी वस्तत आद्दण सेवाांची स्पर्ाथत्मि द्दिांमत द्दनर्ाथररत िरतो. टप्पा २: जसजसा व्यवसाय द्दवस्तारतो तास व्यावसाद्दयि त्याच्या सुद्दवर्ाांमध्ये सुर्ारणा िरतो आद्दण द्दिांमती वाढद्दवण्यास सुरुवात िरतो. टप्पा ३: या टप्प्यावर, व्यवसायाने एि प्रबळ नाव प्रस्र्ाद्दपत िेले असते आद्दण उच्च नफा आद्दण अद्दर्ि महाग सेवा देऊन अद्दर्ि द्दवद्दवर्ता प्रदान िरण्यास सुरुवात िेली असते. टप्पा ४: टप्पा १ सारख्याच वैद्दशष्ट्याांसह एि नवीन स्पर्थि बाजारात सामील होतो (म्हणजे िमी-खचथ आद्दण िमी नफा तत्व ). पररणामी,द्दवद्यमान आस्र्ापन स्पर्ेत द्दटिण्यासाठी वस्तत आद्दण सेवाांच्या द्दिमती पतवीच्या पातळीपयांत िमी िरते . जेव्हा नवीन द्दिरिोळ आस्र्ापना सुरू होतात तेव्हा ते िमी प्रर्ावी, िमी द्दिांमत आद्दण िमी नफा सांस्र्ा म्हणतन िरतात. द्दिरिोळ व्यवसाय अद्दर्ि यश अनुर्वतात तेव्हा त्याांचे ग्राहि वाढवण्याचा प्रयत्न िरतात. ते त्याांच्या दुिानाचे आर्ुद्दनिीिरण िरू लागतात, नवीन उत्पादने जोडतात तसेच नवीन सेवा सादर िरतात. अद्दतररक्त खचथ र्रून िाढण्यासाठी, द्दिमती वाढवल्या जातात. नवीन द्दिरिोळ द्दवक्रेते द्दवद्यमान द्दिरिोळ द्दवक्रेत्याांमुळे झालेली पोिळी र्रून िाढण्यासाठी बाजारात प्रवेश िरतात जे त्याांच्या नैसद्दगथि यशामुळे त्याांच्या पुढील टप्प्यावर जातात. जेव्हा एखादे दुिान जीवन चक्राच्या शेवटी पोहोचते, तेव्हा त्याचे एि नवीन स्वरूप द्ददसतन येते. जेव्हा द्दिरिोळ व्यवसाय पद्दहल्याांदा उघडला तेव्हा तो िमी उत्पन्न असलेल्या आद्दण द्दिांमतीबिल जागरूि असलेल्या ग्राहिाांना पुरवत होता. तर्ाद्दप, जसजसा बाजाराचा द्दवस्तार होत गेला आद्दण द्दिांमती आद्दण नफ्याचे प्रमाण वाढले, तसतसे ते श्रीमांत ग्राहिाांना आिद्दर्थत िरतात. या िल्पनेवर टीिा झाली आहे िारण ती द्दिरिोळ उद्योगात होणाऱ्या सवथ बदलाांना समर्थन देत नाहीत आद्दण सध्याच्या वातावरणात सवथच उद्योग िमी द्दिमतीसह बाजारात येत नाहीत. १. द्द ि र ि ो ळ व् ् ि स ा ् ा त ी ल ए ि ॉ द्द ड व ् न द्द स द् ा ंत : यानुसार, सामान्य दुिाने त्याांच्या मतळ रूपात परत येण्यापतवी द्दवशेर् दुिानाांमध्ये रूपाांतररत होतात. हॉलांडरने ऑिेस््ाचा वापर "एिोद्दडथअन" या सादृश्यासाठी प्रेरणा म्हणतन िेला. त्याांनी असे माांडले िी व्यावसाद्दयि बांद अ ॅिॉद्दडथयनचा वापर िमी द्दवद्दवर्ता मालाचे द्दवद्दशष्ट उत्पादनाांसाठी तर सामान्य दुिानासाठी खुल्या एिोडीअनचा उपयोग िरतात. हा द्दसद्धाांत सामान्य-द्दवद्दशष्ट-सामान्य द्दसद्धाांत म्हणतनदेखील ओळखला जातो. द्दिरिोळ क्राांतीचे चक्रीय द्दसद्धाांत द्दिरिोळ द्दवक्रीचे चक्र आद्दण एिॉद्दडथयन गृहीति म्हणतन ओळखले जातात. २. न ै स द्द ग व ि द्द न ि ड ी च ा द्द स द् ा ं त : हा द्दसद्धाांत असे साांगतो िी, द्दिरिोळ आस्र्ापने त्याांच्या र्ोवतालचे वातावरण बदलत असताना पररद्दस्र्तीशी जुळवतन घेतात. तांत्रज्ञान, अर्थशास्त्र, लोिसांख्याशास्त्र, राजिारण आद्दण िायद्यातील बदलाांशी munotes.in

Page 13

किरिोळ व्यापार व्यवस्थापन - १
13 यशस्वीपणे जुळवतन घेणारे द्दिरिोळ द्दवक्रेते द्दवस्तारण्याची आद्दण यशस्वी होण्याची शक्यता जास्त असते. हा द्दसद्धाांत द्दिरिोळ द्दवक्रीच्या चक्रापेक्षा श्रेष् असल्याचे मानले जाते िारण ते सतयम पयाथवरणीय घटिाांवर देखील चचाथ िरते. तर्ाद्दप, या द्दसद्धाांताचे ग्राहि प्रार्ान्ये, अपेक्षा आद्दण इच्िा द्दवचारात न घेणे हे तोटे आहेत. ३. द्द ि र ि ो ळ व् ् ि स ा ् ा च े ज ी ि न च क्र : द्दिरिोळ व्यवसाय उत्पादने आद्दण ब्रँडप्रमाणेच नाद्दवन्यपतणथता, जलद नैसद्दगथि द्दविास, पररपक्वता आद्दण घट/व्यय या वेगवेगळ्या टप्प्याांततन जातात.िोणतीही सांस्र्ा नवीन असते आद्दण आद्दवष्टिाराच्या टप्प्यात असते तेव्हा द्दतचे िाहीच प्रद्दतस्पर्ी असतात.ते ग्राहिाांना अद्दद्वतीय फायदा देण्याचा प्रयत्न िरतात. या टप्प्यावर त्वरीत द्दवस्तार िरण्याचे सांस्र्ाांचे उद्दिष्ट असते आद्दण व्यवस्र्ापन नवीन िल्पना वापरण्याचा प्रयत्न िरते िारण सांिल्पना अद्याप नवीन असतात.हा टप्पा िाही वर्े द्दटित शितो आद्दण या टप्प्यात सांस्र्ा माफि नफा िमद्दवते. सद्य द्दस्र्तीत आपल्या देशात ऑनलाइन वाद्दणज्य अद्याप बाल्यावस्र्ेत आहे. वाढीच्या टप्प्यात िांपन्याांना द्दवक्रीत झपाट्याने वाढ, नवीन स्पर्थि आद्दण द्दस्र्रतेसाठी एि सार्न म्हणतन नेतृत्व आद्दण उपद्दस्र्ती याांचा अनुर्व येतो. िारण या स्तरावर तीव्र स्पर्ाथ , गुांतवणुिीची पातळी जास्त असते तसेच अशी द्दस्र्ती सुमारे आठ-दहा वर्ाांपयांत असत शिते. या स्तरामध्ये हायपरमािेट आद्दण डॉलर स्टोअसथ समाद्दवष्ट असतात. पररपक्वता टप्प्यात वाढीचा दर िमी होऊ लागतो िारण स्पर्ाथ वाढते आद्दण द्दिरिोळ द्दवक्रीचे नवीन प्रिार उदयास येऊ लागतात. या टप्प्यावर, व्यवसायाांनी त्याांच्या र्ोरणाांचा पुनद्दवथचार िरणे आवश्यि आहे आद्दण स्पर्ेत द्दटितन राहण्यासाठी स्वतःची जागा बनद्दवणे आवश्यि आहे. या स्तरावर सुपरमािेट आद्दण सहिारी व्यवसाय असतात. द्दिरिोळ जीवन चक्राच्या समाप्तीचा टप्पा हा व्ययीचा असतो.ह्यामध्ये व्यवसाय त्याांचे स्पर्ाथत्मि लार् गमावत लागतात, नफा िमी होत असल्याने खचथ वाढत लागतात. अशा प्रिारे, एखाद्या सांस्र्ेला बाजारात द्दटितन राहण्यासाठी, द्दतच्या जीवनचक्राच्या प्रत्येि टप्प्यावर एि वेगळे र्ोरण स्वीिारणे आवश्यि आहे. १ . २ . ६ द्द ि र ि ो ळ व् ् ि स ा ् ा च े ि ा त ा ि र ि तीव्र मांदी, व्याजदरात झालेली वाढ आद्दण तेलाच्या सांिटासारखे नवीन र्ोिे हे सवथ एिांदर द्दवपणनामुळे झाले आहे आद्दण त्याचा र्ेट पररणाम बाजारपेठा िोसळण्यावर होतो. द्दवपणनाच्या क्षेत्रामध्ये अलीिडे अनेि आिद्दस्मि बदल झाले द्ददसतात ज्याला ड्रिरपासतन टॉफलरपयांत द्दवस्िळीततेचे युग म्हणतन सांबोर्ले आहे आद्दण त्याला वतथमान र्क्क्याचा िालावर्ी असेही म्हणतात. द्दिरिोळ द्दवक्रेत्याांनी सतत द्दविद्दसत होणाऱ्या बदलाांवर लक्ष ठेवले पाद्दहजे. त्याांनी पयाथवरणातील बदलाांवर लक्ष ठेवण्यासाठी त्याांचे द्दनणथय आद्दण बाजार सांशोर्न वापरणे आवश्यि आहे. द्दिरिोळ द्दवक्रेते अद्दग्रम सतचना प्रणाली तयार िरतात जेणेिरून आजतबाजतच्या पररद्दस्र्तीमुळे नवीन अडचणींना तोंड देण्यासाठी द्दवपणन डावपेच त्वरीत बदलण्याची क्षमता द्दविद्दसत होते. द्दिरिोळ द्दवक्रेत्याच्या ग्राहिाांशी फलदायी munotes.in

Page 14

किरिोळ व्यापार व्यवस्थापन
14 व्यावसाद्दयि सांबांर् आद्दण परस्परसांवाद स्र्ाद्दपत िरून ते द्दटिवतन ठेवण्याच्या क्षमतेवर पररणाम िरणारे बाह्य घटि आद्दण बाह्य शक्ती द्दिरिोळ द्दवक्री वातावरण तयार िरतात.
१. अ ं त ग व त ि ा त ा ि र ि : "अांतगथत वातावरण" हा शब्द िांपनीमध्ये अद्दस्तत्वात असलेली मतल्ये, मनुष्टयबळ, द्दक्रया आद्दण पररद्दस्र्ती याांचा सांदर्थ देते आद्दण ज्यात िांपनीने घेतलेल्या द्दनणथयाांवर प्रर्ाव टािण्याची क्षमता असते, द्दवशेर्तः द्दतचे मानवी सांसार्न िसे वागतात. सांस्र्ेशी प्रत्यक्ष द्दिांवा अप्रत्यक्षपणे जोडलेल्या सवथ व्यक्ती, जसे िी मालि, र्ागर्ारि, व्यवस्र्ापिीय सांचालि, सांचालि मांडळ, िमथचारी इत्यादींना ह्यात सदस्य म्हणतन सांबोर्ले जाते. २. ब ा ह्य प ् ा व ि र ि : िांपनीच्या िामिाजावर पररणाम िरणाऱ्या बाहेरील घटिाांना बाह्य पयाथवरण असे सांबोर्ले जाते. स्पर्ाथत्मि, आद्दर्थि, सामाद्दजि, नैद्दति, राजिीय आद्दण जागद्दति घटिाांसह व्यावसाद्दयि पयाथवरणीय घटि बाह्य व्यवसाय वातावरणात समाद्दवष्ट असतात. ह्या गोष्टी िांपनीचे र्ागर्ारि आद्दण मालि याांद्वारे व्यवसाय द्दनवडी िशा िेल्या जातात याचे प्रार्द्दमि द्दनर्ाथरि आहेत. उदाहरणार्थ, जर सरिारने आयात िेलेल्या वस्ततांचे प्रमाण आद्दण प्रिार द्दनयांद्दत्रत िरणारे िायदे बदलले, तर आयात िर वाढत शितो, ज्यामुळे अनेि उद्योगाांच्या व्यवहायथतेवर महत्त्वपतणथ पररणाम होतो. बाह्य वातावरणाचे सतयम आद्दण स्र्तल/समष्टी पयाथवरण असे दोन र्ाग िेले आहेत अ . स ूक्ष् म प ् ा व ि र ि : सवथ द्दिरिोळ द्दवक्रेत्याांचे मुख्य उद्दिष्ट फायदेशीरपणे सेवा देणे आद्दण त्याांच्या ग्राहिाांच्या गरजा पतणथ िरणे हे आहे. हे उद्दिष्ट पतणथ िरण्यासाठी द्दिरिोळ द्दवक्रेता त्याच्या लद्दययत किरिोळ कवक्री पयासवरण(Retail Environment)अांतगसत पयासवरणबाह्य पयासवरणसूक्ष्म पयासवरणMicro Environmentग्राहि, स्पधसि, पुरवठादार, मध्यस्थCustomer, Competitor, Suppliers, Intermediatoriesस्थूलपयासवरण Macro Environmentलोिसांख्याशास्त्रीय, राजिीय आकण िायदेशीर, सामाकजि-साांस्िृकति, आकथसि, ताांकत्रिDemographic, Political & Legal, Socio-Cultural, Economic, Technologicalmunotes.in

Page 15

किरिोळ व्यापार व्यवस्थापन - १
15 ग्राहिाांपयांत पोहोचण्यासाठी पुरवठादाराांच्या आद्दण मध्यस्र्ाांच्या गटाशी सहयोग िरतो. पुरवठादार, मध्यस्र् आद्दण ग्राहिाांची साखळी द्दिरिोळ द्दवक्रेत्याचे प्रार्द्दमि द्दवपणन र्ोरण बनवते. यात येणाऱ् या घटिाांचे परीक्षण खालीलप्रमाणे आहे- (अ) प र ि ठ ा द ा र : पुरवठादार अशा आस्र्ापना आद्दण व्यक्ती आहेत जे दुिानाला आवश्यि असलेली सांसार्ने प्रदान िरतात. उदाहरणार्थ, द्दिरिोळ दुिानाला अनेि द्दवक्रेत्याांिडतन द्दवद्दवर् उत्पादने खरेदी िरणे आवश्यि आहे जेणेिरून ग्राहि त्याांच्याबिल चौिशी िरताच त्याांना ते देऊ शितील. द्दिरिोळ द्दवक्रेत्याद्वारे द्दनयुक्त िेलेल्या द्दवपणन र्ोरणाांवर "पुरवठादार" वातावरणातील बदलाांमुळे लक्षणीय पररणाम होऊ शितो. द्दिरिोळ व्यवस्र्ापिाांनी त्याांच्या जीवनावश्यि वस्ततांच्या द्दिमतीतील बदलाांवर लक्ष ठेवले पाद्दहजे. पुरवठ्याची उपलब्र्ता द्दततिीचगांर्ीर बाब आहे. पुरवठ्याचा अर्ाव आद्दण इतर पररद्दस्र्तींमुळे वचनबद्धतेची अांमलबजावणी िरणे िठीण होऊ शिते, ज्यामुळे नजीिच्या िाळात द्दवक्री िमी होऊ शिते आद्दण ग्राहिाांच्या द्दनष्ेला दीघथिालीन नुिसान होऊ शिते. (ब) मध््स् थ : मध्यस्र् म्हणतन ओळखल्या जाणाऱ् या िांपन्या द्दिरिोळ दुिानाांची बाजारपेठ, द्दवक्री आद्दण अांद्दतम वापरित्याांना त्याांची उत्पादने द्दवतररत िरण्यात मदत िरतात. मोठ्या सांस्र्ा देशातील द्दवद्दवर् शहराांमध्ये व्यापाऱ् याांना शोर्ण्यासाठी मध्यस्र् द्दनयुक्त िरू शितात आद्दण हे मध्यस्र् दुिानाच्या द्दवक्रीच्या प्रमाणात दलाली द्दमळवत शितात. मध्यस्र् सहसा स्वतः उत्पादन घेत नाहीत त्याऐवजी ते द्दिरिोळ द्दवक्रेत्याांिडे ग्राहिाांची मागणी नोंदवतात. र्ौद्दति द्दवतरण िांपन्या द्दिरिोळ द्दवक्रेत्याला त्याांच्या सुरुवातीच्या द्दठिाणाहून त्याांच्या अांद्दतम द्दठिाणापयांत वस्ततांचा साठा आद्दण वाहतति िरण्यास मदत िरतात. उत्पादन त्याांच्या पुढील द्दठिाणी हलवण्याआर्ी, गोदाम िांपन्या त्याांची साठवणति आद्दण सांरक्षण िरतात. प्रत्येि दुिानाने द्दवद्दवर् वस्ततांसाठी द्दिती जागा उपलब्र् िरून द्यायची हे द्दनवडणे आवश्यि आहे. (ि) ग्राहि : द्दिरिोळ द्दवक्रेता त्याच्या लयय बाजारपेठेत योग्य उत्पादन आद्दण सेवा प्रर्ावीपणे प्रदान िरण्यासाठी पुरवठादार आद्दण मध्यस्र्ाांशी सांबांर् स्र्ाद्दपत िरतो. वैयद्दक्ति वापरासाठी वस्तत आद्दण सेवा खरेदी िरणाऱ् या व्यक्ती आद्दण िुटुांबे हे त्याचे लद्दक्षत ग्राहि असत शितात. (ड) स् प ध व ि : क्वद्दचतच एखादे दुिान द्दवद्दशष्ट ग्राहिाांना सेवा देण्यासाठी एिटेच िाम िरते. ग्राहिाांना सेवा देण्यासाठी प्रर्ावी द्दवपणन प्रणाली द्दविद्दसत िरण्याच्या त्याच्या प्रयत्नाांशी जुळवतन घेण्यासाठी इतराांिडतनही असेच प्रयत्न िेले जातात. द्दिरिोळ द्दवक्रेत्याच्या द्दवपणन प्रणालीला असांख्य स्पर्थि असतात आद्दण त्यावर प्रर्ाव टाितात. ग्राहिाांची द्दनष्ा प्राप्त िरण्यासाठी आद्दण िायम ठेवण्यासाठी, या प्रद्दतस्पर्ी व्यवसायाांवर लक्ष ठेवणे आद्दण त्याांना मात देणे आवश्यि आहे.द्दिरिोळ द्दवक्रेत्याने लक्षात ठेवण्यासाठी चार मतलर्तत द्दवचार, द्दिांवा बाजाराशी सांबांद्दर्त ४ C's लक्षात घेणे आवश्यि आहे. munotes.in

Page 16

किरिोळ व्यापार व्यवस्थापन
16 ( ब ) स् थ ूल प ् ा व ि र ि : (अ) ल ो ि स ं ख् ् ा श ा स्त्र ी ् प ् ा व ि र ि : लोिसांख्या ही पद्दहली पयाथवरणीय वस्तुद्दस्र्ती आहे जी व्यापाऱ् याांसाठी महत्त्वाची आहे िारण बाजारपेठ ही ग्राहिाांमुळे बनते. लोिसांख्येचा आिार, र्ौगोद्दलि द्दवतरण, घनता, बदल, वय द्दवतरण आद्दण सामाद्दजि, वाांद्दशि आद्दण र्ाद्दमथि रचना या सवथ गोष्टी द्दिरिोळ द्दवक्रेत्याांसाठी खतप महत्त्वाच्या आहेत.क्वद्दचतच लोिसांख्याशास्त्रीय रचना फार िाळ द्दस्र्र राहते आद्दण द्दतच्यामध्ये बदल िेल्याने द्दवपणनाची िसोटी लागते. याव्यद्दतररक्त असे बदल ग्राहिाांच्या वतथनावर पररणाम िरतात जे द्दिरिोळ द्दवक्रेत्याच्या िमाईवर नक्िीच पररणाम िरतात. (ब) र ा ज ि ी ् / ि ा ् द ेश ी र ि ा त ा ि र ि : द्दिरिोळ द्दवपणनाच्या द्दनणथयाांवर राजिीय आद्दण वैर्ाद्दनि वातावरणाचा महत्त्वपतणथ प्रर्ाव पडतो. समाजातील द्दवद्दवर् सांस्र्ा आद्दण लोि हे वातावरण तयार िरणारे िायदे, सरिारी सांस्र्ा आद्दण दबाव गट याांच्याद्वारे प्रर्ाद्दवत आद्दण सांयद्दमत आहेत. िालाांतराने, द्दिरिोळ उद्योगावर पररणाम िरणाऱ्या िायद्याांचे प्रमाण सतत वाढत गेले आहे. (ि) सामा द्दजि-स ा ं स् ि ृ द्द त ि प ् ा व ि र ि : लोिाांचे मतळ द्दवचार, मतल्ये आद्दण सामाद्दजि परांपरा ह्या गोष्टी, ते ज्या समाजात वाढले आहेत त्या समाजाद्वारे आिार घेत असतात. देशाच्या द्दवद्दवर् प्रदेशात राहणारे लोि द्दवद्दवर् साांस्िृद्दति मतल्ये र्ारण िरतात, हे द्दिरिोळ व्यापायाांनी लक्षात घेतले पाद्दहजे. हे व्यापाऱ्याांना ग्राहिाांच्या गरजा चाांगल्या प्रिारे पतणथ िरण्यासाठी त्याांचे र्ोरण समायोद्दजत िरण्यास सक्षम िरते. द्दिरिोळ द्दवक्रेत्याांना साांस्िृद्दति बदलाांचा अांदाज लावण्यात द्दवशेर् रस असतो िारण ते त्याांना उदयोन्मुख द्दवपणन शक्यता आद्दण जोखीम ओळखण्यात मदत िरते. (ड) आ द्द थ व ि प ् ा व ि र ि : द्दिरिोळ बाजारात ग्राहि आद्दण त्याांची क्रयशक्ती दोन्ही अांतर्तथत असतात. एखाद्या व्यक्तीची एितण क्रयशक्ती ही त्याांची वतथमान द्दमळित, द्दिांमत, बचत आद्दण त्याची पत यावर अवलांबतन असते. द्दवपणिाांना प्रमुख सामाद्दजि आद्दण आद्दर्थि प्रवाह माद्दहत असणे आवश्यि आहे. अर्थव्यवस्र्ेतील बदलाांमुळे सांस्र्ेच्या व्यवसाद्दयि र्ोरणाांवर निारात्मि पररणाम होऊ शितो. टांचाई, वाढता खचथ आद्दण चढ-उतार या सामान्य बदलाांमुळे आद्दर्थि द्दवश्लेर्िाांच्या अांदाजाांमध्ये गोंर्ळ होण्याची शक्यता असते. आद्दर्थि वातावरणातील हे बदल द्दवपणिाांसाठी नवीन अडचणी आद्दण र्ोिे सादर िरतात. प्रर्ावी द्दवपणन िायथक्रम आद्दण व्यवसायातील डावपेच हे अडर्ळ्याांना सांर्ींमध्ये द्दिती चाांगले बदलता येईल हे ठरद्दवतात. िोणतीही अर्थव्यवस्र्ा, मुक्त वा द्दनयांद्दत्रत अर्थव्यवस्र्ा, तेजी आद्दण मांदी याांच्यातील चढ-उताराांच्या प्रवृत्तीपासतन मुक्त नसते. िोणत्याही पररद्दस्र्तीचा तसेच अर्थव्यवस्र्ेतील बदलाांचा द्दवपणनावर पररणाम होतो िारण ते ग्राहिाांच्या खचाथवर प्रर्ाव िरतात. द्दिरिोळ द्दवपणन िांपन्या बाजाराद्वारे प्रत्यक्ष आद्दण अप्रत्यक्षपणे अर्थव्यवस्र्ेसाठी असुरद्दक्षत असतात. उदाहरणार्थ, जेव्हा अर्थव्यवस्र्ा वाढ दशथद्दवते तेव्हा सवथ खचथ वाढलेले असतात ज्याचा पररणाम अांद्दतम उत्पादनाच्या द्दिांमतीवर आद्दण पयाथयाने द्दवक्रीवर होतो. munotes.in

Page 17

किरिोळ व्यापार व्यवस्थापन - १
17 (इ) त ा ं द्द त्र ि प ् ा व ि र ि : तांत्रज्ञान हा लोिाांच्या जीवनावर सवाथत नाट्यमयररत्या प्रर्ाव पाडणारा घटि आहे. तांत्रज्ञानातील प्रगती हा एि महत्त्वाचा घटि आहे ज्याचे द्दिरिोळ द्दवपणनावर दोन पररणाम होतात. सवथ प्रर्म, ते पतणथपणे अप्रत्याद्दशत आहेत आद्दण दुसरे म्हणजे, अांतगथत आद्दण बाह्य सांसार्नाांद्वारे लादलेल्या मयाथदा या नवीन तांत्रज्ञानाचा अवलांब िरण्यास प्रद्दतबांद्दर्त िरतात. त्याच वेळी, हे लक्षात ठेवणे महत्त्वाचे आहे िी तांत्रज्ञानाची प्रगती नवीन सांर्ी उघडते आद्दण द्दवद्दशष्ट व्यवसाय र्ोक्यात आणते. १.३ स ा र ा ं श ही मतलत: िांपनी-व्यापी ग्राहि-िेंद्दद्रत दृद्दष्टिोनाची द्दवपणन िल्पना आहे, जी अांमलात आणण्यासाठी दुिानदाराांना योजना बनवावी लागते. सवथ व्यापाऱ्याांनी त्याांच्या व्यवसायाचा आिार, सांरचना द्दिांवा द्दवक्रीची पद्धत याव्यद्दतररक्त द्दनयमाांचे पालन िेले पाद्दहजे. जरी द्दिरिोळ द्दवक्रीची सांिल्पना स्वीिारण्यास सोपी असली तरी, बरेच द्दिरिोळ द्दवक्रेते त्याचे पालन िरण्यात अयशस्वी ठरतात िारण ते वर नमतद िेलेल्या एि द्दिांवा अद्दर्ि घटिाांिडे दुलथक्ष िरतात. द्दिरिोळ द्दवक्रेत्याला यशस्वी होण्यासाठी या सांिल्पनेतील सवथ घटिाांमध्ये चाांगला समतोल सार्णे आवश्यि आहे. द्दिरिोळ द्दवक्रीची िल्पना जरी महत्त्वाची असली तरी आस्र्ापनेची अांतगथत सांसार्ने द्दिांवा बाह्य स्पर्ेची पातळी या मयाथदा आस्र्ापनेच्या मयाथदा आहेत. खरेदी अनुर्वाच्या बाबतीत जर ग्राहिाला एखादी गोष्ट आवडली नाही तर तो द्दवद्दशष्ट दुिानाततन खरेदी िरायचे टाळतो.पररणामी, दुिानाने हे सुद्दनद्दित िेले पाद्दहजे िी खरेदीच्या अनुर्वाच्या प्रत्येि पैलतचे उद्दिष्ट हे ग्राहिाांच्या अपेक्षा पतणथ िरणे असते. वेगवेगळ्या प्रिारच्या दुिानाांसाठी या अनुर्वाचा अर्थ द्दर्न्न असत शितो. १.४ स्िाध्् ा् प्र . १ . र र ि स् थ ा न े प ू ि व ि र ा अ ररटेल हा शब्द ------ या शब्दापासतन बनला आहे. (लॅद्दटन, फ्रेंच, इांग्रजी, जमथन) ब द्दिरिोळ द्दवक्रेता ही अशी व्यक्ती आहे जी ……………… मध्ये वस्तत द्दविते (मोठ्या प्रमाणात, लहान प्रमाणात, दोन्ही अ आद्दण ब , यापैिी नाही) ि द्दिरिोळ द्दवक्रीचा ……….. शी र्ेट सांबांर् आहे (नफा, द्दवक्री वाढ, गुांतवणुिीवर परतावा, सवाांशी) ड ररटेद्दलांग हे ……………… द्दसद्ध िरते. (वेळ उपयुक्तता, द्दठिाण उपयुक्तता, मालिी उपयुक्तता, हे सवथ) इ ……….. उपक्रम द्दिरिोळ द्दवक्रेत्याांद्वारे िेले जातात (सवलतींचे चे वगीिरण, मालाचा साठा , द्दवस्तार सेवा, हे सवथ) munotes.in

Page 18

किरिोळ व्यापार व्यवस्थापन
18 प्र . २ . प ढ ी ल द्द ि ध ा न े स त् ् द्द ि अ स त् ् ा त े स ा ं ग ा . अ. द्दिरिोळ द्दवक्रीचे वातावरण म्हणजे दुिानातील सांगीत, रांग, सुगांर् हे होय. ब. ई-ररटेद्दलांग म्हणजे इांटरनेट वापरून द्दवक्री िरणे. ि.ररटेद्दलांग ही द्दवपणन प्रद्दक्रया आहे जी अांद्दतम ग्राहिाांना उत्पादने द्दविते. ड. सुपर मािेट हे लहान द्दिरिोळ द्दवक्रेते आहेत इ. शॉद्दपांग मॉल्स द्दवद्दवर् मयाथद्ददत उत्पादनाांची द्दवक्री िरतात (उत्तर-१ . सत्् , २. अ सत्् , ३.स त््, ४. असत््, ५. अ सत््) प्र . ३ . ् ो ग् ् ज ो ड ् ् ा ज ळ ि ा . गट अ गट ब १. द्दिरिोळ शब्द अ. सांघद्दटत द्दिरिोळ द्दवक्री २. द्दिरिोळ दुिानाचे जीवन चक्र ब. असांघद्दटत द्दिरिोळ द्दवक्री ३. द्दवद्दवर् वस्तत दुिान (द्दडपाटथमेंट स्टोअसथ) ि. मोठ्या प्रमाणात तोडण्यासाठी ४. द्दिराणा दुिान ड. द्दिरिोळ व्यवसायाचे टप्पे ५. ग्राहिाांची सोय ई. द्दिरिोळ द्दवक्रेत्याची र्तद्दमिा उ त्त र े : १- ि , २-ड , ३-अ , ४-ब , ५-इ प्र.४. द्दटपा द्दलहा अ. द्दिरिोळ द्दवक्री ब. िायदेशीर वातावरण ि. स्पर्ाथत्मि वातावरण ड. तांत्रज्ञान पयाथवरण इ. आद्दर्थि पयाथवरण प्र.५. सद्दिस्तर उत्तर द्दलहा. अ. ररटेद्दलांगची व्याख्या साांगतन ररटेद्दलांगची वैद्दशष्ट्ये स्पष्ट िरा. ब. ररटेद्दलांगचे महत्त्व समजावतन साांगा ि. व्यवसाय वातावरण यावर सांद्दक्षप्त टीप द्दलहा ड. ररटेद्दलांगची व्याप्ती स्पष्ट िरा फ. द्दिरिोळ द्दवक्री प्रिार स्पष्ट िरा. munotes.in

Page 19

किरिोळ व्यापार व्यवस्थापन - १
19 Bibliography Fernie, J. and Sparks, L., 2009. Logistics and Retail Management: Emerging Issues and New Challenges in the Retail Supply Chain. 3rd ed. Chartered Institute of Logistics and Transport. Fernie, J., Fernie, S. and Moore, C., 2004. Principles of retailing. 1st ed. Amsterdam: Elsevier Butterworth-Heinemann. Findlay, A. and Sparks, L., 2002. Retailing. 1st ed. London: Routledge. Ghemawat, P., 2006. Zara: Fast Fashion. Harvard Business School, pp.15-35. Hagel, J., Brown, J., Samoylora, T. and Kuasooriya, D., 2014. The hero’s journey through the landscape of the future. [online] DU Press. Available at: [Accessed 21 April 2017]. Hollander, S., 1960. The Wheel of Retailing. Journal of Marketing, [online] 25(1), p.37 Isabelle, D., 2017. Zara’s business model and competitive advantages. [online] Diane A. Isabelle Jhamb, 2013. Case study Zara. [online] Slideshare.net  munotes.in

Page 20

किरिोळ व्यापार व्यवस्थापन
20 २ िकरकोळ Óयापार ÓयवÖथापन – २ ÿकरण संरचना २.० उिĥĶे २.१ प्रस्तावना २.२ भारतातील िकरकोळ Óयापाराचे ±ेý २.३ िकरकोळ Óयापारामधील अलीकडील ÿवाह २.४ सारांश २.५ ÖवाÅयाय २.0 उिĥĶे • िवīाÃया«ना भारतातील िकरकोळ ±ेýाची पåरिÖथतीची ओळख कłन देणे • िकरकोळ ±ेýामधील थेट परकìय गुंतवणुकì¸या (एफडीआय) भूिमकेबĥल िवīाÃया«ना मािहती देणे • िवīाÃया«ना िकरकोळ िवøेÂयांसमोरील आÓहाने आिण मॉल पĦतीची ओळख कłन देणे २.१ ÿÖतावना असं´य नवीन Óयवसायां¸या उदयामुळे, भारतीय िकरकोळ ±ेý हे सवाªत गितमान आिण जलद गतीने चालणारे ±ेý बनले आहे. भारतामधील १०% पे±ा जाÖत सकल देशांतगªत उÂपादनासाठी (जीडीपी) आिण सुमारे ८% रोजगारासाठी िकरकोळ ±ेý कारणीभूत आहे. भारत ही जगातील पाचÓया øमांकाची आंतरराÕůीय िकरकोळ बाजारपेठ आहे. युनायटेड नेशÆस कॉÆफरÆस ऑन ůेड अँड डेÓहलपम¤टने ÿकािशत केलेÐया २०१९ िबझनेस-टू-कं»युमर (B2C) ई-कॉमसª इंडे³समÅये भारत ७३ Óया Öथानावर आहे. भारत हे जगातील पाचÓया øमांकाचे आंतरराÕůीय िकरकोळ िवøì Öथान असून जागितक बँके¸या सहज Óयवसाय अहवाल-२०२० नुसार ६३ Óया øमांकावर आहे. अितåरĉ बाजारामÅये ÿवेश करÁयाचा ÿयÂन करणाö या जागितक िकरकोळ िवøì करणाö यांचे ÿमुख आकषªण Ìहणजे भारतातील मोठा मÅयमवगª आिण मोठ्या ÿमाणावरील िकरकोळ ±ेýाची ÓयाĮी ºयामुळे देशा¸या िकरकोळ उīोगाचा अिधक वेगाने िवÖतार होÁयास मदत होईल. Óयवसाय आिण आरामासाठी वापरÁयात येणाöया पोशाख, सŏदयªÿसाधने, पादýाणे, घड्याळे, शीतपेये, पाककृती आिण दािगÆयांसह इतर ±ेýातील उÂपादने उ°रो°र लोकिÿय होत आहेत. बोÖटन कÆसिÐटंग úुप¸या अलीकडील अंदाजानुसार, भारतातील िकरकोळ उīोग २०३२पय«त २ िůिलयन डॉलर पय«त पोहोचÁयाचा अंदाज आहे. munotes.in

Page 21

किरिोळ व्यापार व्यवस्थापन – २
21 २.२ भारतातील िकरकोळ ±ेý भारतीय िकरकोळ ±ेýाची ÓयाĮी केनê¸या संशोधनानुसार भारतातील िकरकोळ ±ेý २०१९ आिण २०३० दरÌयान ९% दराने वाढÁयाची अपे±ा आहे, २०१९ मधील ७७९ अÊज डॉलर वłन २०२६ पय«त १४०७ अÊज डॉलर पय«त आिण २०३० पय«त १.८ िůिलयन डॉलर पे±ा जाÖत वाढÁयाची श³यता आहे FY२०२० मÅये, भारतातील ऑफलाइन िकरकोळ िवøेते, ºयांना सामाÆयतः िāक आिण मोटाªर (B&M) Óयापारी Ìहणून संबोधले जाते, Âयांचा महसूल Ł. १०-१२ हजार कोटीने (१.३९-२.७७अÊज डॉलर ) ने वाढवÁयाची अपे±ा आहे. ई-åरटेलला कोरोना महामारीचा फायदा झाला आहे आिण बेन अँड कंपनीने िÉलपकाटª¸या सहकायाªने "हाऊ इंिडया शॉÈस ऑनलाइन २०२१" या अहवालात अंदाज वतªवला आहे कì पुढील पाच वषा«त दर वषê सुमारे २५-३०% वाढून FY२६ पय«त बाजार १२०-१४० अÊज डॉलरपय«त पोहोचेल. िवल±ण अडचणी असूनही भारतीय úाहक कथा अजूनही मजबूत आहे. घरगुती वापर २०२१ मÅये १३०–१४० िůिलयन डॉलर Ł. वर पोहोचला आहे ºयासाठी úाहकांची संप°ी, मालाची उपलÊधता, जागłकता आिण úाहकवृ°ी जबाबदार आहेत. ई-åरटेलसª¸या बाबतीत भारत हा ितसरा सवाªत मोठा देश आहे. २०३० पय«तचा असा अंदाज आहे कì डायरे³ट-टू-कं»युमर (D2C) एकूण २.५ अÊज होईल. अिलकड¸या वषा«त, भारता¸या åरटेल उīोगात असं´य गुंतवणूक आिण बदल झाले आहेत. • एिÿल २००० ते माचª २०२२ दरÌयान, भारता¸या िकरकोळ Óयापार ±ेýामÅये ३.९६ अÊज डॉलर ची थेट परकìय गुंतवणूक झाली आहे. • भारतातील úाहक िकंमत िनद¥शांक (CPI)- आधाåरत िकरकोळ चलनवाढ, जी सांि´यकì आिण कायªøम अंमलबजावणी मंýालया¸या (MoSPI) आकडेवारीवर आधाåरत आहे ती अÆनधाÆया¸या िकमती कमी झाÐयामुळे जुलै २०२२ मÅये वािषªक ६.७१% होती. • हवाबंद अÆनपदाथा«¸या बाजारात ÿवेश करÁयाचा एक भाग Ìहणून, िवÿो कं»युमरने ऑगÖट २०२२ मÅये पारंपाåरक अÆन आिण मसाले करÁयाची घोषणा केली. • Reliance Brands Limited (RBL) आिण Tod's Spa, ÿिसĦ इटािलयन ल³झरी āँड हे मे २०२२ मÅये पादýाणे, हँडबॅµज आिण ए³सेसरीजसह सवª उÂपादन ®ेणéसाठी भारतीय बाजारपेठेत āँडचे अिधकृत िकरकोळ िवøेता बनले. • िवÿो कं»युमर केअरने एिÿल २०२२ मÅये तेलंगणामÅये सुिवधा सुł केली. ºयात साबण उÂपादनात मोठ्या ÿमाणावर गुंतवणूक केली आहे ºयामÅये उ¸च गतीने ÿित िमिनट ७०० नग साबण तयार करता येतात. • आिथªक वषª २०२१-२०२२ मÅये िडिजटल पेम¤ट Óयवहारांची एकूण र³कम Ł. ८१९३ कोटी (१.०५ अÊज डॉलर) इतकì होती. munotes.in

Page 22

किरिोळ व्यापार व्यवस्थापन
22 • जून २०२२ मधील Ł. १०.१४ लाख कोटी (१२६.९४ अÊज डॉलर) ¸या तुलनेत जुलै २०२२ मÅये UPI Óयवहारांचे मूÐय Ł. १०.६२ लाख कोटी (१३२.९५ अÊज डॉलर) झाले. • åरलायÆस āँड्सने माचª २०२२ मÅये भारतातील बाजारपेठ ताÊयात घेतली आहे. • उīोग आिण अंतगªत Óयापार ÿोÂसाहन िवभागाने नोÓह¤बर, २१ मÅये सांिगतले कì ते Óयवसाय आिण सरकार यां¸यातील कठोर अनुपालन ÿिøया कमी करÁयासाठी एक िनयामक अनुपालन संकेतÖथळ िवकिसत करत आहे. • भारतीय दुकाने ऑ³टोबर, २१ मÅये मागील वषाª¸या तुलनेत १४ % ने वाढली. • उīोग आिण अंतगªत Óयापार ÿोÂसाहन िवभागा¸या मते, भारतीय िकरकोळ उīोगामÅये एिÿल २००० ते जून २०२१ दरÌयान एकूण ३.६१ अÊज डॉलर • इतकì थेट परकìय गुंतवणूक झाली आहे. • अनेक उīोगांमÅये úाहकोपयोगी वÖतूं¸या वाढÂया मागणीमुळे अनेक कंपÆयांनी अलीकड¸या काही मिहÆयांत भारतीय िकरकोळ ±ेýात गुंतवणूक केली आहे, ºयामÅये úाहक इले³ůॉिन³स आिण गृहोपयोगी वÖतूंचा समावेश आहे. • åरलायÆसने ऑ³टोबर २०२१ मÅये भारतात 7-Eleven Inc. सुिवधा आउटलेट सुł करÁयाची योजना जाहीर केली. २.२.१ िकरकोळ ±ेýातील बदलांचे चालक संघिटत िकरकोळ िवøìची ÿथा तुलनेने नवीन आहे. हे सामािजक-आिथªक घटकांचे पåरणाम आहेत. ही भारतातील िकरकोळ ±ेýातील øांतीची सुŁवात आहे. िकरकोळ ±ेý जे सवाªत गितमान आिण वेगाने बदलणाöया Óयवसायांपैकì एक असून आपÐया देशा¸या अथªÓयवÖथे¸या वाढीस Âयामुळे मदत झाली आहे. Âयामुळेच भारतीय िकरकोळ बाजार संपूणª जगात सवाªत आकषªक आिण आĵासक बाजार Ìहणून िवकिसत झाला आहे.
मÅयमवगêय úाहकांची वाढकायªरत मिहलां¸या सं´येत वाढपैशाचे मूÐयउदयोÆमुख úामीण बाजारपेठकॉपōरेट ±ेýांचा ÿवेशिवदेशी िकरकोळ िवøेÂयांचा ÿवेशतंý²ानाचा ÿभाव उÂपÆनात वाढ माÅयमांचा उदय úाहकवादाचा उदयmunotes.in

Page 23

किरिोळ व्यापार व्यवस्थापन – २
23 १. मÅयमवगêय úाहकांची वाढ भारतातील मÅयमवगêय úाहकांची सं´या सातÂयाने वाढत आहे. úाहकांची वाढती मागणी आिण उ¸च िनयोिजत उÂपÆनामुळे िकरकोळ ±ेýाचा िवÖतार आिण भरभराट होÁया¸या संधी िनमाªण झाÐया आहेत. ते उ¸च-गुणव°े¸या वÖतूंसाठी वाजवी िकंमतीची मागणी करतात. आधुिनक Óयापाöयांकडून úाहक िविवध वÖतू आिण मूÐयविधªत सेवा िनवडू शकतात ºयामुळे संपूणª भारतात संघिटत िकरकोळ िवøì वाढली आहे. भारतातील संघिटत िकरकोळ िवøì ÿामु´याने वाढÂया úाहकवादामुळे झाली आहे. úाहक बाजारपेठेचा िवÖतार आिण पायाभूत सुिवधांमधील ÿगती úाहकां¸या इ¸छांचे अिभसरण अिधक घĘ करत आहेत. २. कायªरत मिहलां¸या सं´येत वाढ शहरी मिहला आज सुिशि±त आिण कुशल आहेत. Âयांना नोकरी आिण घर असĻ दोÆही जबाबदाöया सांभाळाÓया लागतात. नोकरी करणाöया मिहलां¸या घरी असणाöया मिहलांपे±ा खरेदी¸या वेगÑया सवयी असतात. Âयां¸याकडे पुरेसा मोकळा वेळ नसÐयामुळे Âयांना सवª काही एकाच छताखाली हवे असते. ते एकाच िठकाणी खरेदी करÁयास पसंती देतात. Ìहणून समकालीन िकरकोळ आÖथापना एक-दुकान िकरकोळ खरेदी अनुभव ÿदान करतात. ३. पैशाचे मूÐय संघिटत िकरकोळ Óयवसाय मोठ्या ÿमाणावर चालतो आिण Âयामुळे उÂपादनाचे आिण कमी िवतरण खचाªचे फायदे आÖथापनांना िमळतात. ते पुरवठा साखळीतून मÅयÖथांना वगळतात. संघिटत िकरकोळ िवøेते वाजवी िकमतीत उ¸च दजाª¸या वÖतू देतात. ही दोन उदा. िबग बाजार आिण सुिभ±ा. नÉया¸या संभाÓयतेमुळे अिधकािधक नवीन Óयावसाियक गट या ±ेýात येत आहेत. ४. उदयोÆमुख úामीण बाजारपेठ भारतात आज िकरकोळ उīोगातही तीĄ Öपधाª आहे. úामीण úाहक गुणव°ेशी अिधक संबंिधत असÐयाने, भारतातील úामीण बाजारपेठ झपाट्याने वाढत आहे. Âयामुळे, úामीण िकरकोळ िवøìमÅये ÿचंड ±मता असÐयामुळे, संघिटत िकरकोळ िवøेते úामीण úाहकांना खूश करÁयासाठी आिण Âयांना सेवा देÁयासाठी नवीन वÖतू आिण यु³Âया तयार करत आहेत. कृषी ±ेýानंतर, ºयाचा úामीण भारतात सवाªिधक ÿसार आहे असे िकरकोळ ±ेý हे देशातील सवाªत मोठे रोजगाराचे ľोत असÐयाचे िसĦ होत आहे. ५. कॉपōरेट ±ेýाचा ÿवेश टाटा, िबलाª आिण åरलायÆस सार´या मोठ्या उīोगपतéनी िकरकोळ िवøì ±ेýात ÿवेश केला आहे. ते उ¸च दजाªची उÂपादने आिण मनोरंजन देतात. Piramals, Tatas, Rahejas, ITC, S. Kumar's, RPG Enterprises सार´या कॉपōरेट्स आिण Crosswords, Shopper's Stop आिण Pantaloons सार´या िवøेÂयांनी िकरकोळ िवøì ±ेýात øांती घडवून आणली आहे. munotes.in

Page 24

किरिोळ व्यापार व्यवस्थापन
24 ६. िवदेशी िकरकोळ िवøेÂयांचा ÿवेश िवदेशी िकरकोळ िवøेते भारतीय åरटेल ±ेýात रस दाखवत आहेत. उदारीकरणामुळे बहòराÕůीय कंपÆया संयुĉ उपøम आिण Ā¤चायिझंग¸या माÅयमातून आपÐया देशात दाखल झाÐया आहेत. संघिटत िकरकोळ िवøì¸या वाढीसाठी हे देखील कारणीभूत आहे. ७. तांिýक ÿभाव संघिटत िकरकोळ िवøì¸या वाढीला चालना देणारा एक गितशील घटक Ìहणजे तंý²ान. संगणकìकरण, इले³ůॉिनक माÅयमे आिण िवपणन मािहती ÿणालéचा उदय यामुळे देखील िकरकोळ ±ेýामÅये बदल झाला आहे. िवÖतीणª बाजारपेठेमुळे आिण उÂपादनां¸या गुणव°ेबĥल आिण सेवांबĥल úाहकां¸या वाढÂया जागłकतेमुळे, भारतात संघिटत िकरकोळ िवøìला ÿचंड ±मता आहे. संघिटत िकरकोळ िवøìमÅये बार कोडची ओळख ही एक ÿमुख तांिýक नवकÐपना होती. िकरकोळ िवøेते इंटरनेट वापłन Âयांची उÂपादने ऑनलाइन िवकत आहेत कारण तंý²ान आिण नािवÆय अिधकािधक ÿचिलत होत आहे. ८. उÂपÆनात वाढ वाढलेÐया सा±रतेमुळे लोकांचे उÂपÆन वाढले आहे. असा िवÖतार केवळ शहरांमÅयेच नाही, तर शहरे आिण úामीण भागातही झाला आहे. पåरणामी, वाढÂया उÂपÆना¸या पातळीमुळे उ¸च दजाª¸या úाहक वÖतूंची मागणी वाढली आहे. वाढÂया उÂपÆन आिण िश±णा¸या पातळीमुळे नवीन िकरकोळ रचने¸या उÂøांतीत मदत झाली आहे. आज लोक नवीन गोĶी कłन पाहÁयास आिण वेगळे िदसÁयास अिधक इ¸छुक आहेत, ºयामुळे úाहकां¸या खचाª¸या सवयी वाढÐया आहेत. ९. माÅयमांचा ÿभाव: सॅटेलाइट दूरिचýवाणी आिण इंटरनेटमुळे माÅयमांचा ÿभाव वाढला आहे. भारतीय úाहकांना इतर देशां¸या जीवनशैलéचादेखील सामना करावा लागतो. उ¸च-गुणव°े¸या उÂपादनांसाठी Âयां¸या अपे±ा वाढÐया आहेत आिण ते सेवा आिण सोयé¸या बाबतीत अिधक िविवधता आिण पैशा¸या योµय मूÐयाची मागणी करत आहेत. १०. उपभोĉावादाचा उदय: úाहकवादा¸या वाढीसह, िकरकोळ िवøेते अिधक मािहतीपूणª आिण मागणी असलेÐया úाहकांशी Óयवहार करत आहेत. úाहकां¸या गरजा पूणª करÁयासाठी Óयवसाय अिÖतÂवात असÐयाने, úाहकां¸या वाढÂया अपे±ांनी िकरकोळ संÖथांना Âयांचे िकरकोळ Óयापार Öवłप बदलÁयास भाग पाडले आहे. भारतातील संघिटत िकरकोळ िवøì¸या वाढीसाठी úाहकांची मागणी, सुिवधा, आराम, वेळ, Öथान आिण इतर घटक महßवाचे आहेत. munotes.in

Page 25

किरिोळ व्यापार व्यवस्थापन – २
25 २.२.२ भारतामधील िकरकोळ ±ेýातील थेट परकìय गुंतवणूक (FDI) िकरकोळ िवøì ही उÂपादक आिण वैयिĉक वापरासाठी खरेदी करणारे वैयिĉक úाहक यां¸यातील मÅयÖथ Ìहणून काम करते. Ļात उÂपादक आिण संÖथाÂमक खरेदीदार जसे कì सरकार आिण इतर मोठ्या úाहकांमधील थेट िवøìचा समावेश होत नाही. िकरकोळ उīोगामÅये संघिटत आिण असंघिटत अशा दोÆही ±ेýांचा समावेश होतो. परवानाधारक िकरकोळ िवøेते, Ìहणजेच जे िवøìकर, आयकर इÂयादéमÅये नŌदणीकृत आहेत, ते संघिटत िकरकोळ िवøìत गुंतलेले असतात. यामÅये कॉपōरेट-समिथªत हायपरमाक¥ट आिण िकरकोळ साखळी तसेच खाजगी मोठ्या िकरकोळ Óयवसायांचा समावेश आहे. दुसरीकडे असंघिटत िकरकोळ िवøì ºयामÅये Öथािनक िकराणा दुकाने, मालक-संचािलत िकरकोळ दुकाने, पानाची दुकाने, सुिवधा दुकाने , हातगाड्या, आिण फुटपाथ िवøेते यासार´या पारंपाåरक कमी िकमती¸या िकरकोळ िवøì दुकानांचा समावेश होतो. भारतातील सुमारे ९५% िकरकोळ उīोग असंघिटत आहे. पॅंटालून åरटेल, शॉपसª Öटॉप, मा³सª अँड ÖपेÆसर, हायपर िसटी, लाइफÖटाइल, सुिभ±ा, ů¤ट, åरलायÆस åरटेल आिण भारतातील इतर सुÖथािपत िकरकोळ िवøेते यांचा एकूण िकरकोळ बाजारपेठेत ५% वाटा आहे. चीन ८%, āाझील ६% आिण अमेåरका १०% ¸या तुलनेत भारतातील िकरकोळ ±ेýाचा सकाळ राÕůीय उÂपÆनात सुमारे १० % वाटा असÐयाचा अंदाज आहे. असा अंदाज आहे कì भारतात अंदाजे १५ दशल± िकरकोळ दुकाने आहेत. जागितकìकृत िकरकोळ िवøìसाठी भारत आता अंितम ÿमुख बाजारपेठ आहे. १९९१ ¸या आिथªक उदारीकरणानंतर, भारताचा मÅयमवगª ल±णीय वाढला आहे, तसेच Âयाची øयशĉìही वाढली आहे. तथािप, इतर ÿमुख उदयोÆमुख अथªÓयवÖथांÿमाणेच, भारताने गेÐया काही वषा«पासून आपले िकरकोळ ±ेý िवदेशी गुंतवणुकìसाठी खुले करÁयात संथगतीने सुरवात केली आहे. तथािप, अलीकडील सरकारी संकेत बदलांचे सूतोवाच करतात वॉल-माटª (युनायटेड Öटेट्स), कॅरेफोर (ĀाÆस), आिण मा³सª आिण ÖपेÆसर ही जागितक सुपरमाक¥ट साखळी दुकानांची उदाहरणे आहेत.२००० मÅये उदारीकरण ÿिøयेचा एक भाग Ìहणून, िनयाªत Óयापारात थेट परकìय गुंतवणूकìÓयितåरĉ िनयाªत /बंध गोदाम िवøìसह मोठ्या ÿमाणात आयात आिण घाऊक रोख Óयापार , िनयाªत-आयात धोरणानुसार Óयापारा¸या इतर अनु²ेय पĦती होÂया. २.२.३ िकरकोळ ±ेýाबाबत थेट परकìय गुंतवणूक (FDI) धोरण भारतातील परकìय गुंतवणुकìवर भारत सरकार¸या परकìय गुंतवणूक धोरण, तसेच परकìय चलन िनयंýण कायदा (FEMA), १९९९ ¸या तरतुदéĬारे Óयापकपणे िनयंýण केले जाते. हे धोरण ÿामु´याने परदेशी कंपÆया उघडणाöया उīोगांवर िनयंýण ठेवते, ºयामुळे Âयां¸याकडे असलेली ट³केवारी मयाªिदत होते. परदेशी गुंतवणूक ÿोÂसाहन मंडळ (FIPB) ची पूवª परवानगी आवÔयक असलेली काही ±ेýे वगळता, सवª परदेशी गुंतवणूकदारांना भारतात गुंतवणूक करÁयाची परवानगी आहे. वािणºय आिण उīोग मंýालय हे धोरण वेळोवेळी सुधाåरत करते आिण ÿिसĦीĬारे सिचवालयाला Ìहणजेच औīोिगक धोरण आिण ÿोÂसाहन िवभागाला (DIPP) औīोिगक सहाÍयासाठी आिण कंपÆया योµयåरÂया कायªरत आहेत याची खाýी करÁयासाठी िनयिमतपणेसूिचत करते. munotes.in

Page 26

किरिोळ व्यापार व्यवस्थापन
26 भारतातील कंपÆया दोन माÅयमांĬारे गुंतवणूक ÿाĮ कł शकतात: Öवयंचिलत मागª आिण सरकारी मागª. Öवयंचिलत मागाªला Óयावसाियक उपøम Öथापन करÁयासाठी क¤þ सरकारची पूवª परवानगी आवÔयक नसते, तर सरकारी मागाªला भारतात कोणतीही Óयावसाियक संÖथा Öथापन करÁयापूवê क¤þ सरकार िकंवा िव° मंýालयाची पूवª परवानगी आवÔयक असते. िनयमानुसार, Öवयंचिलत िकंवा सरकारी मागाªने गुंतवणूक ÿाĮ करणाöया कोणÂयाही कंपनीने गुंतवणूक धोरणातील तरतुदéचे पालन करणे आवÔयक आहे. भारतातील परकìय गुंतवणूक धोरणा¸या संदभाªत, औīोिगक धोरण आिण ÿोÂसाहन िवभाग (DIPP) Ĭारे जारी केलेÐया २००६ ¸या ÿेस नोट ४, तसेच ऑ³टोबर २०१० मÅये जारी केलेÐया एकिýत धोरणाचे जे गुंतवणुकìसाठी Óयापार िøयां¸या संदभाªत.िविशĶ ±ेý िनिIJती करते Âयाचे अवलोकन करणे आवÔयक आहे. पूवê¸या धोरणानुसार, िसंगल-āँड åरटेिलंगमÅये थेट गुंतवणुकìला सरकार¸या पूवª माÆयतेने ५१ % पय«त परवानगी होती, तर मÐटी-āँड åरटेिलंगमÅये ÿितबंध होता. Öवयंचिलत मागा«तगªत, १०० % पय«त थेट गुंतवणुकìला परवानगी होती. २.२.४ िकरकोळ ±ेýातील थेट परकìय गुंतवणुकìची सī पåरिÖथती देशातील आिथªक िवकासाला चालना देÁया¸या उĥेशाने क¤þ सरकारने २००६ मÅये भारता¸या िकरकोळ ±ेýात थेट परकìय गुंतवणुकìला पिहÐयांदा परवानगी िदली. गेÐया काही दशकांमÅये, देशातील िवकिसत महानगरांमÅये िकरकोळ उīोगातील थेट परकìय गुंतवणुकìमÅये मोठ्या ÿमाणात पåरवतªन आिण ÿचंड वाढ झाली आहे. सेवा उīोगाचा अिवभाºय भाग असलेÐया या ±ेýाची अलीकड¸या काळात झपाट्याने होत असलेÐया नागरीकरणामुळे ÿचंड वाढ झाली आहे आिण सÅया िवकासा¸या बाबतीत ते िशखरावर आहे. आपÐया सवा«ना माहीत आहे कì, भारतातील िकरकोळ ±ेý तीन ®ेणéमÅये िवभागले गेले आहे: एकल ®ेणी (िसंगल-āँड åरटेल), बहó-®ेणी (मÐटी-āँड åरटेल) आिण कॅश-अँड-कॅरी . एकल (िसंगल-āँड åरटेल)मÅये एका āँड¸या नावाखाली उÂपािदत केलेली सवª उÂपादने समािवĶ असतात, तर बहó-®ेणी (मÐटी-āँड åरटेल) मÅये अनेक ®ेणéची उÂपादने समािवĶ असतात. पåरणामी, गुंतवणुकìसाठी Âयां¸या ÿÂयेक ®ेणीमÅये ट³केवारीचा वेगळा संच असतो, याचाच अथª गुंतवणुकìमÅये वाटपाची ट³केवारी िकरकोळ ®ेणीवर अवलंबून असते. १५ सÈट¤बर २०१२ रोजी जाहीर झालेÐया क¤þ सरकार¸या नवीन थेट परकìय गुंतवणुकì¸या धोरणा¸या संदभाªत आपण पाहó शकतो कì एकल ®ेणी (िसंगल-āँड åरटेल) मÅये गुंतवणूक १०० % पय«त काही अटéसह जसे कì, उÂपादन फĉ 'एकाच नावाने' िवकले जाणे आवÔयक आहे आिण इतर गोĶéबरोबरच ते आंतरराÕůीय Öतरावर िवकले जाणे आवÔयक आहे या अटéवर मंजूरी िमळाली आहे. तर बहó-®ेणी (मÐटी-āँड åरटेल) ला ५१% पय«त परवानगी काही मूलभूत अटéवर िमळाली आहे जसे कì एकूण गुंतवणुकìपैकì ५० % गुंतवणूक पायाभूत ±ेýामÅये तीन वषा«¸या आत करावी.इÂयादी. उदा. उÂपादन, ÿिøया, िवतरण आिण गोदाम ही सवª पायाभूत सुिवधांची उदाहरणे आहेत. िशवाय, िकमान ३०% वÖतू देशांतगªत भारतीय बाजारपेठांमधून खरेदी केÐया पािहजेत, Ìहणजेच सूàम, लघु आिण मÅयम Óयापारी संÖथा (MSMEs). पåरणामी, रोख आिण कॅरी munotes.in

Page 27

किरिोळ व्यापार व्यवस्थापन – २
27 åरटेिलंगमÅये गुंतवणुकìला १०० % पय«त परवानगी आहे, ºयाला 'होलसेल åरटेिलंग' असेही Ìहणतात. िकरकोळ ±ेýातील थेट परकìय गुंतवणूक (FDI) हे भारत सरकारने देशा¸या िकरकोळ वातावरणात बदल घडवून आणÁयासाठी उचललेले एक महßवपूणª पाऊल असÐयाचे िसĦ झाले आहे, तसेच भारतीय अथªÓयवÖथेची वाढ आिण िवकास देखील हाती घेत आहे, ºयामुळे जागितक अथªÓयवÖथेशी एकłप होत आहे. आज िकरकोळ ±ेýात थेट िवदेशी गुंतवणुकìची सुŁवात झाÐयानंतर, िकरकोळ ±ेýामÅये पारंपाåरक Öवłपातून आधुिनक ÖवłपामÅये िवकिसत महानगरांमÅये झपाट्याने वाढ झाली आहे आिण Âयामुळे भारतासार´या िवकसनशील देशात थेट परकìय गुंतवणुकìची ही कÐपना आहे. संघिटत िकरकोळ ±ेýात गुंतलेÐयांसाठी मोठ्या ÿमाणावर फलदायी असÐयाचे िसĦ झाले आहे. िकरकोळ ±ेýातील गुंतवणुकìने ÿामु´याने भारतातील बेरोजगार तŁणांसाठी रोजगारा¸या संधी िनमाªण केÐया आहेत आिण उÂपादन आिण दरÌयानचे खचª कमी करÁयात मोठ्या ÿमाणात मदत केली आहे, ºयामुळे उÂपादक/उÂपादक आिण úाहक दोघांनाही फायदा झाला आहे. िशवाय, यामुळे मानव संसाधन िवकासा¸या ÿगतीमÅये योगदान िदले आहे. अशा ÿकारे, सेवा उīोगाचा एक अिवभाºय भाग Ìहणून, या ±ेýाची गेÐया काही दशकांमÅये ÿचंड वाढ झाली आहे आिण सÅया िवकासा¸या बाबतीत ते िशखरावर आहे. िकरकोळ ±ेýातील गुंतवणुकìचे सकाराÂमक आिण नकाराÂमक दोÆही पåरणाम होत असÐयाने, आपण सकाराÂमक पैलूंवर ल± क¤िþत केले पािहजे आिण गुंतवणूक धोरणा¸या यशÖवी अंमलबजावणी¸या मागाªतील अडथळे दूर करÁयाचा ÿयÂन केला पािहजे. २.३ िकरकोळ Óयापारामधील अलीकडील ÿवाह úाहकां¸या मागÁया पूणª करÁयासाठी, िकरकोळ संÖथे¸या ÿÂयेक घटकाने ÿगत िवपणन िवĴेषण सॉÉटवेअर वापरावे. कंपनी¸या úाहक-क¤िþत धोरणामÅये डेटा-चािलत िवपणन क¤þÖथानी असेल, उÂपादक Âयांचे उÂपादन ऑिÈटमाइझ करतात ते िवøì कमªचाö यांना úाहकांशी सवō°म संवाद कसा साधावा हे समजून घेणे. १. िवलंिबत समाधान काढून टाकणे आज úाहकांची Âयां¸या गरजा लवकरात लवकर पूणª ÓहाÓयात अशी अपे±ा असते . ऑनलाइन खरेदीदारांना Âयां¸या मागवलेले उÂपादन येÁयासाठी एखादा आठवडा थांबणे Öवीकायª आहे असे वाटले होते. सुमारे एक दशकानंतर, úाहकांना ऑनलाइन िकरकोळ िवøेÂयांकडून एका राýीमÅयेच िवनामूÐय मागवलेले उÂपादन येÁयाची अपे±ा आहे. याचा अथª असा आहे कì पूवêपे±ा जाÖत लोक घłन खरेदी करणे िनवडत आहेत या वÖतुिÖथतीसह िकरकोळ िवøेÂयांनी अपे±ा पूणª करÁयासाठी तयार असणे आवÔयक आहे. िकरकोळ िवøेÂयांनी श³य ितत³या जलद मागणी पूणª करÁयाची परवानगी देणाöया ÿिøया िवकिसत कłन या बदलाला ÿितसाद देणे आवÔयक आहे. यासाठी िवøेÂयाला बाजारपेठेतील खरेदीचा मागोवा घेऊन आिण Âयानुसार उÂपादनांचा साठा कłन úाहकां¸या मागणीचा अचूक अंदाज लावणे आवÔयक आहे. munotes.in

Page 28

किरिोळ व्यापार व्यवस्थापन
28 २. ऑफलाइन आिण ऑनलाइन अनुभव सुÓयविÖथत करणे बहòतेक दशकापासून, वैयिĉकरण हा िकरकोळ नवोपøमाचा मु´य आधार रािहला आहे. िकरकोळ िवøेते úाहक डेटाकडे अिधक Óयापक ŀĶीकोन घेत असÐयाने हा कल यापुढेही सुł राहÁयाची अपे±ा आहे. úाहकांना Âयां¸या मािहतीवर आधाåरत लिàयत जािहराती पाठवÁयाऐवजी, िकरकोळ िवøेते साÅया, सुÓयविÖथत खरेदी ÿिøया तयार करÁयासाठी वैयिĉकृत लोक-आधाåरत िवपणन अंतŀªĶी वापरतात. आज¸या काळातील úाहकांसाठी हे एक महßवपूणª मूÐयवधªन आहे. अशा वेळी जेÓहा बरेच लोक केवळ ऑनलाइन खरेदी करÁयास ÿाधाÆय देतात, तेÓहा úाहकां¸या अंतŀªĶीवर आधाåरत वैयिĉकृत अनुभव तयार केÐयाने ही पोकळी भłन काढÁयास मदत होऊ शकते जी अÆयथा दुकानांमधील िवøेÂयाने भरली असती. िकरकोळ िवøेÂयांनी úाहकां¸या आवडीिनवडी, गरजा आिण मूÐयांबĥलची मािहती úाहकांना सवाªत संबंिधत अनुभव देÁयासाठी वापरली पािहजे. पåरणामी, जेÓहा एखादा úाहक ऑनलाइन दुकानाला भेट देतो, तेÓहा Âयांनी Âयांचा ऑनलाइन आिण थेट खरेदी या दोÆहीवर आधाåरत खरेदीसाठीचा अलीकडील शोध आिण पूवª-खरेदी, वैयिĉकृत िशफारसी पाहाÓयात. ३. कृिýम बुिĦम°ा आिण मशीन लिन«गĬारे समिथªत अनुभवांचा लाभ: कृिýम बुिĦम°ा आधाåरत िवपणन आिण मशीन लिन«गचा वापर úाहकां¸या ±िणक गरजांवर आधाåरत वैयिĉकृत िशफारसी िनमाªण करÁयासाठी केला जाईल. हे Âयांना जलद, अिधक मािहतीपूणª िनणªय घेÁयास स±म करते, पåरणामी úाहकांना चांगला अनुभव िमळतो. पीपॉड ही िकराणा माल िवतरण सेवा हे याचे उदाहरण आहे. हे "ऑडªर जीिनयस" नावाची सेवा वापरते जी ऑनलाइन िकराणा दुकानदारांसाठी वैयिĉकृत िशफारसी ÓयुÂपÆन करते. हे एक िकराणा मालाची Öमाटª यादी तयार करते जी úाहका¸या मागील खरेदी आिण खरेदी चøाचा िवचार कłन काही सेकंदात पूणª केली जाऊ शकते. Ìहणून, ऑडªर जीिनयस िशफारस करेल कì ºया úाहकाने पूवê āेडची ऑडªर िदली असेल Âयाने ती साĮािहक आधारावर पुनøªिमत करावी, तर Âयाच úाहकाने फĉ मिहÆयाला एखादे िडओűंट पुÆहा खरेदी करावे. ४. सामािजकŀĶ्या एकािÂमक शोध िकरकोळ िवøेते उÂपादनाचा ŀÔय अनुभव कłन या समÖयेचे िनराकरण करत आहेत. वापरकत¥ फĉ Âयां¸या पोशाखाचे फोटो घेऊ शकतात - िकंवा तÂसम पोशाखाचा फोटो डाउनलोड कł शकतात आिण ŀÔय शोध वापłन कपड्यांचे लेख शोधू शकतात. Âयानंतर, एखादे शोध इंिजन जुळणाö या वÖतूंची सूची देईल, ºयामुळे वापरकÂया«ना खरेदी करणे सोपे होईल. ŀÔय शोधा¸या वाढीसाठी तयारी करÁयासाठी, िकरकोळ िवøेÂयांनी Instagram आिण Pinterest सार´या ÿितमा-आधाåरत ÿणाली Öथािपत केली पािहजे. उदाहरणाथª, फॅशन āँड्सने Âयां¸या नवीनतम कपड्यांचे ÿदशªन करणारी नवीन छायािचýे सतत ÿदान केली पािहजेत. munotes.in

Page 29

किरिोळ व्यापार व्यवस्थापन – २
29 ५. समाज माÅयमांवरील खरेदी: अनेक समाज माÅयमे ई-कॉमसª खरेदीचे पयाªय देतात. Instagram, उदाहरणाथª, अलीकडेच शॉप टॅब सादर केला आहे, जो वापरकÂया«ना āँड, िनमाªते आिण उÂपादने शोधÁयाची आिण Âयां¸याशी संपकª करÁयाची सुिवधा देतो. वैकिÐपकåरÂया, अनेक āँड ÿायोिजत भागीदारी आिण संलµन िवपणनावर लोकिÿय सामúी िनमाªÂयांसह सहयोग कłन ÿभावशाली िवपणनाचा लाभ देत आहेत. ÿणाली úाहकांना खरेदीचा अनुभव देत रािहÐयामुळे āँड्सनी अिधक वैयिĉकरणासाठी Âयां¸या लिàयत ÿे±कांमÅये कृती करÁयायोµय अंतŀªĶी िमळिवÁयासाठी Âयांचा वापर कसा करता येईल याचा िवचार केला पािहजे. ६. पारदशªकता आिण मूÐय आधाåरत āँिडंग अंदाजे ७१ % úाहक अशा āँड्सकडून खरेदी करÁयास ÿाधाÆय देतात कì ºयांना Âयांची वैयिĉक मूÐये ÿितिबंिबत होतात. लोक आज¸या उÂपादकांकडून कडून पारदशªकतेची अपे±ा करतात आिण गोपनीयतेबĥल वाढÂया िचंता आिण अलीकडील राजकìय अशांततेमुळे, कंपÆयांनी मूÐयधाåरत Óयवसाय करावा अशी Âयांची अपे±ा आहे. अÆयथा, Âयांना ÿितķेचे नुकसान होÁयाचा धोका असतो, ºयाचा Óयवसाय संÖथेची पत आिण अगदी िनķावान úाहकांमची समज यावर दीघªकालीन नकाराÂमक पåरणाम होऊ शकतो. ७. Öमाटª होम ÖपीकरĬारे खरेदी सहाÍय: Öमाटª Öपीकर माक¥ट झपाट्याने िवÖतारत आहे, यामÅये पुढील पाच वषा«त ३५.५ अÊज डॉलर कमाईचा अंदाज आहे. úाहक कधीकधी मागणी नŌदिवÁयासाठी Amazon Echo िकंवा Google Home सारखी उपकरणे वापł शकतात. िशवाय, िकरकोळ िवøेते चॅटबॉट्स आिण Óह¸युªअल अिसÖटंट¸या साĻाने ने úाहक सेवा देत आहेत जेणेकŁन वापरकÂया«ना Âयां¸या ऑनलाइन खरेदी अनुभवाĬारे मागªदशªन केले जाईल. हे ÿवाह िवकिसत होत रािहÐयाने, िकरकोळ िवøेÂयांनी ते जेथे आहेत तेथेच úाहकांना भेटÁयासाठी Âयांची धोरणे कशी िवÖतृत करायची याचा िवचार केला पािहजे. ८. बृहत-िवपणनामÅये गुंतलेले िकरकोळ िवøेते: ई-कॉमसª िवøì¸या नवीन युगात एक-वेळ¸या खरेदीदारांना पुनरावतê úाहकांमÅये łपांतåरत करÁयाचा बृहत-िवपणन हा सवōÂकृĶ मागª आहे. सातÂयपूणª ®ेणी अनुभव तयार करÁयासाठी िविवध माÅयमांचे एकýीकरण बृहत-िवपणन Ìहणून ओळखले जाते. एखादे उÂपादन िकंवा सेवा िवकत घेÁयाचा िनणªय घेÁयापूवê, संभाÓय úाहक पĦतéनी Óयापाöयांशी संवाद साधतो. याचा अथª खरेदी चøा¸या ÿÂयेक टÈÈयावर िविवध माÅयमांĬारे úाहकापय«त पोहोचणे आवÔयक आहे. उदा. िडिजटल जािहराती, संकेतÖथळे आिण समाज माÅयम हे संभाÓय खरेदीदारांपय«त पोहोचÁयाचे सवª मागª आहेत. munotes.in

Page 30

किरिोळ व्यापार व्यवस्थापन
30 २.३.१ आधुिनक िकरकोळ िवøìचे ÿकार
१. िवभागीय आÖथापना: िवभागीय आÖथापना हे एक मोठे िकरकोळ Óयापार ÿितķान आहे. हे अनेक िवभागांमÅये िवभागले गेले आहे जे वगêकृत आिण आयोिजत केले जातात. िवकÐया जाणाö या िविवध ÿकार¸या वÖतूं¸या आधारे िवभाग तयार केले जातात. वैयिĉक िवभाग, उदाहरणाथª, हवाबंद खाīपदाथª, िकराणा सामान, कपडे, कायाªलयीन सािहÂय (Öटेशनरी), सŏदयª ÿसाधने, औषधे, संगणक, øìडा उपकरणे आिण फिनªचर इÂयादी. जेणेकłन úाहकांना घरातील सवª मूलभूत गरजा एकाच छताखाली खरेदी करता येतील. हे आÖथापन úाहकांना खरेदीची सवाªिधक सोय देते आिण Âयामुळे 'युिनÓहसªल ÿोÓहायडसª' िकंवा 'वन Öटॉप शॉिपंग' Ìहणून ओळखले जाते. Ļाची संकÐपना ĀाÆसमÅये िवकिसत झाली होती. २. िविवधता दुकान: िविवधता दुकान úाहकांमÅये लोकिÿय असलेÐया िविवध ÿकार¸या लहान आिण कमी िकमती¸या वÖतूंची िवøì करते. úाहकाला देऊ केलेÐया मालाची िकंमत वेग वेगळी असू शकते िकंवा सवª वÖतूंची िकंमत समान असू शकते. ही दुकाने सामाÆयत: घरगुती वÖतू, खेळणी, साफसफाईचे सािहÂय, खाīपदाथª आिण कायाªलयीन सािहÂय िवकतात. दुकाना¸या आकारानुसार अिधक िविवध ÿकार¸या वÖतू देऊ केÐया जाऊ शकतात, परंतु सवª वÖतू सामाÆयत: चांगली úाहक मूÐये असणारी असतात. ͪवभागीय आèथापना ͪवͪवधता दुकान सुपर माकȶट/ हायपर माकȶटसुͪवधा दुकान सवलत दुकान:कॅटलॉग दुकान:उ×पादक संचाͧलत दुकान(फॅÈटरȣ आउटलेट)munotes.in

Page 31

किरिोळ व्यापार व्यवस्थापन – २
31 ३. सुपर माक¥ट/ हायपर माक¥ट: सुपरमाक¥ट हे एक िवभागीय Öवयं-सेवा िकरकोळ दुकान आहे जे मांस, उÂपादने आिण दुµधजÆय पदाथª यासार´या िविवध ÿकार¸या खाī उÂपादनांची तसेच िविवध घरगुती वÖतूंची िवøì करते. हे सामाÆय िकराणा दुकानापे±ा मोठे असते आिण ÂयामÅये िवÖतृत िनवड ®ेणी उपलÊध असते. सामाÆयत: पोहोचÁयास सुलभ आिण िवøì वाढिवÁया¸या ŀĶीने सुपरमाक¥ट्स िनवासी ±ेýाजवळ असतात . सुपरमाक¥ट úाहकांना सुिवधा आिण िविवधता ÿदान करतात. अनेक तांिýक आिण सामािजक ÿगतéÿमाणेच, स°ेत असलेÐया लोकां¸या Öवक¤िþत हĘामुळे समÖया िनमाªण होतात. जे सुपरमाक¥टचे मालक आहेत आिण चालक आहेत Âयांनी समाजासाठी फायदेशीर होÁयासाठी, सामािजक आिण पयाªवरणा¸या संपूणª हेतूसाठी जबाबदारी Öवीकारली पािहजे. ४. सुिवधा दुकान: सुिवधा दुकान हे एक लहान, Öथािनक, सहज उपलÊध असलेले दुकान असून जे āेड आिण दुधासारखे ÿाथिमक तसेच वेĶनबंद पदाथª िवकते. ५. सवलत दुकान: सवलत दुकान हे एक िकरकोळ िवøì करणारे दुकान असून ते पारंपाåरक िकरकोळ दुकानांपे±ा कमी िकमतीत उÂपादने िवकते. िवभागीय आÖथापनेसारखी सारखी काही सवलत दुकाने िविवध ÿकार¸या वÖतू देतात ºयांना सवलत िवभागीय आÖथापना Ìहणून संबोधले जाते. ६. कॅटलॉग दुकान: कॅटलॉग Öटोअर Ìहणजे एक िकरकोळ आÖथापना िजथे आÖथापनाĬारे देऊ केलेÐया कॅटलॉगमÅये सूचीबĦ वÖतूं¸या खरेदीसाठी मागणी ÖवीकारÐया जातात आिण िजथे सूचीबĦ केलेÐया काही िकंवा सवª वÖतू आÖथापनामÅये िकरकोळ िवøìसाठी देखील उपलÊध असतात. ७. उÂपादक संचािलत दुकान (फॅ³टरी आउटलेट): फॅ³टरी आउटलेटला फॅ³टरी शॉप देखील Ìहटले जाते. हे असे दुकान आहे िजथे उÂपादक Âयांची उÂपादने थेट जनतेला मोठ्या सवलतीत िवकतात. फॅ³टरी शॉप हे उÂपादका¸या मालकìचे असते जे उÂपादन थेट जनतेला िवकतात. ĻामÅये सवलतीचे िकंवा पिहÐया दजाªचा माल, अिनयिमत उÂपादन अÂयंत कमी िकमतीत िवकले जाते. २.३.२ मॉल ÿणाली पाIJाÂय देशां¸या तुलनेत भारतात िकरकोळ खरेदीसाठी मॉÐस ही संकÐपना तुलनेने नवीन आहे. िÓह³टर úुएन Ļाने मॉल संकÐपना सवªÿथम आणली; Âयाला अमेåरकन शॉिपंग मॉलचे जनक मानले जाते. úुएनचे पिहले भÓय शॉिपंग कॉÌÈले³स साउथडेल स¤टर १९५६ मÅये munotes.in

Page 32

किरिोळ व्यापार व्यवस्थापन
32 ८००,००० चौरस-फूट जागेत एिडना, िमनेसोटा येथे उघडले गेले आिण Âयानंतर लगेचच १२०० हóन अिधक मॉÐस सुł झाले. िदÐलीतील Ansal's Plaza ने १९९९ मÅये भारतातील पिहला शॉिपंग मॉल उघडला, Âयानंतर मुंबईतील øॉसरोड्स आिण चेÆनईतील ÖपेÆसर Èलाझा.२००३ नंतर, मुंबई, िदÐली, कोलकाता, बंगळुł, चेÆनई, हैदराबाद आिण पुणे या मेůो शहरांमÅये तसेच गुŁúाम, नोएडा आिण गािझयाबाद यांसार´या ®ेणी टू शहरांमÅये मॉÐस वाढीस लागले. मॉल संकÐपना आता बö याच उपनगरीय भागात पसरली आहे कारण ती एक Öवीकाराहª ÿवाह झाली आहे आिण गुंतवणूकदार आिण बांधकाम Óयावसाियक आधुिनक मॉल बांधणे हा एक अितशय फायदेशीर उपøम मानतात. २.३.३ शॉिपंग मॉलचे फायदे आिण तोटे १. खरेदीची सोय úाहकांना Âयां¸या सवª गरजा एकाच छताखाली खरेदी कł देते, Âयांची एका दुकानातून दुसöया दुकानात खरेदी करÁयाची गरज नाहीशी होते. úाहक या सुिवधेची ÿशंसा करतात कारण Âयांची वेळेची आिण ®माची बचत होते. २. िवÖतृत िनवड Ļा मÅये मोठ्या ÿमाणात उÂपादनांची िविवधता असते आिण अशा ÿकारे úाहकांना िविवध गुण, ®ेणी (āँड), रंग-संगती, शैली इÂयादé¸या मोठ्या साठ्यातून Âयां¸या आवडी¸या वÖतू िनवडÁयाची मुभा िमळते. ३. मोठ्या ÿमाणावरील खरेदीचा फायदा ĻामÅये मोठ्या ÿमाणावरील खरेदीचा फायदा नफा वाढताना होतो तसेच खचªही कमी होतो. ४. सहज सेवा ते Âयां¸या úाहकांना मोफत घरपोच सुिवधा, करमणूक सुिवधा, वाचन क±, िवøìपIJात सेवा इÂयादी अनेक अनो´या सेवा देतात. ५. मÅयवतê Öथान िडपाटªम¤ट Öटोअर/शॉिपंग मॉल सामाÆयत: शहरा¸या महßवा¸या मÅयवतê भागात असतात पåरणामी ते úाहकांना सहज उपलÊध होते. ६. जािहरातéमÅये खचªकपात: एका िवभागाची जािहरात इतर िवभागांसाठी जािहरात Ìहणूनही काम करते. एखादा úाहक जो मॉलमÅये एक उÂपादन खरेदी करÁयासाठी ÿवेश करतो तो इतर देखील ÿदिशªत अितåरĉ उÂपादने खरेदी करÁयास ÿवृ° होतो. पåरणामी एक िवभाग दुसöया िवभागाला बढती देतो. munotes.in

Page 33

किरिोळ व्यापार व्यवस्थापन – २
33 ७. िवशेषीकृत सेवांचा वापर मॉलमÅये िविवध ÿकारचे कायª करÁयासाठी िवशेष ²ान असलेÐया त²ांना िनयुĉ केले जाते जे खचª कमी करते आिण úाहकांना आकिषªत करते आिण िवøì आिण नफा वाढवते. ८. मोठ्या ÿमाणावरील िवøì: मॉलची िवøì जाÖत असते कारण ते िविवध सेवा ÿदान करतात. मोठ्या उलाढालीमुळे एकìकडे ÿित एकक िवøì खचª कमी होतो तर दुसरीकडे नफा वाढतो. २.३.४ तोटे १. अंतर: जे लोक दुगªम भागात राहतात Âयांना याचा फायदा होऊ शकत नाही कारण ते सामाÆयतः मÅयवतê िठकाणी असतात. २. उ¸च िकमती: मॉलमधील वÖतूं¸या िकमती उ¸च पåरचालन आिण Öथापना खचाªमुळे तुलनेने जाÖत असतात पåरणामी, मॉलमÅये खरेदी करणे केवळ ®ीमंतांनाच परवडते. ३. Öथािपत करणे कठीण: मॉलसाठी महßवपूणª ÿारंिभक भांडवली गुंतवणूक तसेच अनेक िवशेष कमªचारी आवÔयक असतात. ४. वैयिĉक संपकाªची अनुपिÖथती: मॉलचे मालक Âयां¸या úाहकांशी वैयिĉक संपकª साधू शकत नाहीत. úाहकां¸या समाधानाशी फारसे संबंिधत नसलेले कमªचारी हे िवøì ÿितिनधी करतात. ५. समÆवयाचा अभाव: िविवध िवभागांवर िनयंýण आिण ÿभावीपणे पयªवे±ण करणे देखील कठीण असते . २.३.५ िकरकोळ ±ेýासमोरील आÓहाने भारतीय िकरकोळ उīोग हा भारतीय अथªÓयवÖथेचा एक आधारÖतंभ आहे, ºयाचा सकाळ उÂपÆनात १४-१५ % आिण रोजगारा¸या िनिमªतीत १५% वाटा आहे. २.२५ अÊज पे±ा जाÖत लोकसं´या असलेÐया इतर देशां¸या तुलनेत भारतीय िकरकोळ ±ेý सवाªत वेगाने वाढत आहे. भारतीय िकरकोळ ल³झरी माक¥ट हे जगातील १२ Óया øमांकाचे मोठा बाजार आहे. अनेक भारतीय आिण परदेशी कंपÆयांना भारतीय िकरकोळ ±ेýात रस आहे. भारतात ६००० हóन अिधक शॉिपंग मॉल कायªरत आहेत याचा फायदा भारतीय िकरकोळ िवøेते आिण परदेशी िकरकोळ िवøेते तसेच úाहकांना होतो. माý, उपलÊध संधéचा लाभ घेÁयासाठी भारतीय िकरकोळ उīोग अīाप िवकिसत झालेला नाही. िकरकोळ आÖथापनांना अनेक आÓहानांचा सामना करावा लागतो. असंघिटत ÿदशªन, वाहतूक munotes.in

Page 34

किरिोळ व्यापार व्यवस्थापन
34 समÖया, øेिडट काडª समÖया, काही ÿचाराÂमक िøया, Öपधाª, कमी कुशल मनुÕयबळ, सरकारी धोरणे, कर रचना, असंघिटत िकरकोळ ±ेý इ. भारतीय åरटेल उīोगाला देशांतगªत आिण आंतरराÕůीय पातळीवर अिधक भरीव गुंतवणूक आवÔयक आहे भारतीय िकरकोळ ±ेýासमोरील आÓहाने खालीलÿमाणे
१. तंý²ानाचा अवलंब करÁयाची कमतरता भारतीय िकरकोळ दुकानांसमोरील ÿमुख आÓहान Ìहणजे तंý²ानाची उपलÊधता, Óयवहायªता आिण अवलंब करणे. तंý²ानाचा वापर िकरकोळ दुकानां¸या दैनंिदन कामकाजात केला जातो जसे कì िबिलंग आिण पेम¤ट, संकोचन ÿितबंध, साठा ÓयवÖथापन आिण पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन. तथािप, तंý²ानाची ÓयाĮी खूप िवÖतृत आहे. इतर ÿणाली, जसे कì úाहकांची ÿाधाÆये समजून घेÁयासाठी RFID, úाहक संबंध ÓयवÖथापनासाठी CRM आिण इतर आउटलेट िøयांसाठी ERP साधने वापरली जाऊ शकतात. भारतीय िकरकोळ ±ेýाने तंý²ान Öवीकारले पािहजे आिण Âयांचे संचालन ÓयवÖथािपत करÁयासाठी िविवध उ¸चतम ÿणालéचा वापर केला पािहजे. २. पायाभूत सुिवधा आिण लॉिजिÖटकचा अभाव संघिटत िकरकोळ उīोगाला भेडसावणारी आणखी एक समÖया Ìहणजे पायाभूत सुिवधा आिण लॉिजिÖटकची कमतरता. अकायª±म ÿिøया या अकायª±म पायाभूत सुिवधा आिण लॉिजिÖटकचा पåरणाम आहेत. िकरकोळ िवøेÂयांसाठी हा सवाªत महßवाचा अडथळा आहे, कारण अकायª±म िवतरण ÓयवÖथािपत करणे कठीण असून तंğ£ानाचा अवलंब करÖयाची कमतरतापायाभूत सुͪवधा आͨण लॉिजिèटकचाअभावकुशल कामगारांची कमतरताफसवणूकअकाय[¢म पुरवठा साखळी åयवèथापनͩकंमत युɮधसांèकृǓतक ͪवͪवधताकर संरचनेतील गुंतागुंतजागा आͨण भाɬयाÍया ͩकमती वाढअसंघǑटत ͩकरकोळ ͪवĐे×याकडून èपधा[munotes.in

Page 35

किरिोळ व्यापार व्यवस्थापन – २
35 पåरणामी ल±णीय नुकसान होते. भारतातील पायाभूत सुिवधांना भ³कम पाया नाही. संघटना आिण जागितकìकरण कंपÆयांना अिधक कायª±म रेÐवे ÿणालीसह पायाभूत सुिवधा िवकिसत करÁयास भाग पाडत आहेत. महामागा«नी जागितक मानके पूणª करणे आवÔयक आहे. िवमानतळाची ±मता आिण वीजपुरवठा सुधारणे आवÔयक आहे. गोदाम सुिवधा आिण वेळेवर िवतरण हे देखील मुĥे आहेत. भारताची िकरकोळ ±मता पूणªपणे साकार होÁयासाठी या ÿमुख अडथÑयांना दूर केले पािहजे. ३. कुशल कामगारांची कमतरता भारतीय संघिटत िकरकोळ ±ेýा¸या िवøìत कािमªक खचाªचा वाटा ७% पे±ा जाÖत आहे. कमªचारी ÿिश±ण अÂयंत महाग आहे. इतर उīोगां¸या तुलनेत, िकरकोळ उīोगात घसरणीचा दार ५०% आहे. कुशल कामगार िटकवून ठेवÁयासाठी उīोगांना अिधक पैसे īावे लागतात . संघिटत िकरकोळ ±ेýातील एकूण कामगारांपैकì ७०-८० % दुकान संचलनात आहेत . दुद¨वाने, िकरकोळ उīोगांसाठी िवशेष अËयासøम कमी आहेत ºयामुळे इतर िवषयांतील पदवीधर आिण पदÓयु°रांना िकरकोळ ±ेýात िनयुĉ केले जाते आिण Âयांना ÿिश±ण िदले जाते. ४. फसवणूक िकरकोळ आकुंचन हे Óयवसायांसमोरील सवाªत ल±णीय आÓहानांपैकì एक आहे. िकरकोळ आकुंचन हे साठ्याचे पुÖतकì मूÐय आिण दुकानांमधील उपलÊध असलेÐया वाÖतिवक साठ्यामधील फरक आहे. फसवणूक, जसे कì िवøेÂयाची फसवणूक, चोरी, पयªवे±ण आिण ÿशासनातील अयोµयता ÓयवÖथािपत करणे कठीण आहे. सीसीटीÓही आिण पीओएस ÿणाली यासार´या सुर±ा उपायांचा वापर केÐयानंतरही चोरी, फसवणूक, आिण ÿणालीतील िवसंगतéचे ÿमाण ±ेý वाढेल तसे वाढते. ५. अकायª±म पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन योµय वेळी आिण योµय िठकाणी योµय वÖतू िवतरीत करणे महÂवाचे आहे. भारतात कायª±म पुरवठा साखळी ÓयवÖथापनाचा अभाव आहे. भारतात, पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन सुधारले पािहजे आिण पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन सुधारÁयासाठी आिण साठा खचª कमी करÁयासाठी अिधक तंý²ानाचा वापर केला पािहजे. बचतीचा वापर úाहकांना अितåरĉ सवलती आिण फायदे देÁयासाठी केला जाऊ शकतो आिण úाहक िटकवून ठेवÁयासाठी अिधक पैसे खचª केले जाऊ शकतात. ६. िकंमत युĦ वेगवेगÑया िकरकोळ संÖथा िकंमत युĦात गुंतÐया आहेत. ÿÂयेक संÖथा कमी िकमती¸या वÖतू पुरवÁयाचा ÿयÂन करते आिण िविवध ÿकार¸या आकषªक जािहरात योजना देऊ करते. अशा पåरिÖथतीत úाहकांची िनķा िमळवणे आिण ÖपधाªÂमक िकमतीत वÖतू पुरवठा कłन िकरकोळ नफा राखणे अवघड आहे. munotes.in

Page 36

किरिोळ व्यापार व्यवस्थापन
36 ७. सांÖकृितक िविवधता भारता¸या िवशाल आकारामुळे आिण सामािजक-आिथªक आिण सांÖकृितक िविवधतेमुळे, देशभरात कोणतीही Öथािपत पĦत िकंवा उपभोग पĦत नाही. उÂपादक आिण िकरकोळ िवøेÂयांनाच िविवध ±ेýे आिण िवभागांसाठी धोरणे िवकिसत करावी लागतात. ८. कर संरचनेतील गुंतागुंत भारतातील कर रचना अÂयंत गुंतागुंतीची आहे. भारतीय िकरकोळ ±ेýासाठी आणखी एक महßवपूणª आÓहान Ìहणजे कर रचनेची जिटलता. िवøì कर राºयानुसार बदलतो . २००५ मÅये मूÐयविधªत कर (Óहॅट) लागू झाÐयानंतर, अनेक भागातील िकरकोळ िवøेÂयांना बहò-िबंदू जकातीचा सामना करावा लागला आहे. सÅया¸या िवøìकर ÿणालीतील काही िवसंगती, ºयामुळे पुरवठा साखळीत ÓयÂयय येत आहे, कालांतराने Âया दुŁÖत केÐया जाÁयाची श³यता आहे. ९. जागा आिण भाड्या¸या िकमती वाढणे िकरकोळ उīोगा¸या जलद वाढीमुळे Öथावर जागेला मोठी मागणी िनमाªण झाली आहे. Âयामुळे मालम°ां¸या िकमतीदेखील वाढÐया आहेत. नवीन दुकान उघडÁयासाठी , जमीन खरेदीसाठी मोठी गुंतवणूक करावी लागते. ही महßवपूणª गुंतवणूक िकरकोळ दुकानांसाठी एक आÓहान आहे. भाड्या¸या जागे¸या िकंमतीही वाढत आहेत पåरणामी एकूण खचाªत वाढ होत आहे. १०. असंघिटत िकरकोळ िवøेÂयाकडून Öपधाª: संघिटत िकरकोळ िवøì क¤þांपुढील मु´य आÓहान Ìहणजे असंघिटत िकरकोळ ±ेýातील Öपधाª. िकराणा दुकाने असंघिटत िकरकोळ ±ेýाचा एक भाग आहेत. या कमी-िकमती¸या संरचना आहेत ºया सामाÆयत: मालकांĬारे चालवÐया जातात आिण जवळपास नगÁय Öथावर मालम°ा आिण कामगार खचª तसेच कोणतेही कर नाहीत िकंवा फार कमी कर असतात आिण िनवासी भागात आहेत. Âयांनी úाहकांची िनķा िमळवÁयासाठी तसेच मोफत घरपोच सेवा देÁयासाठी जािहराती आिण सवलती देÁयास सुŁवात केली आहे. िकराणा दुकाने úाहकांना उधारीची सोय देखील देतात. पåरणामी, िकरकोळ ±ेýासाठी हे मोठे आÓहान आहे. २.३.६ िकरकोळ Óयापारातील नैितकता: Óयवसायाचे Öवłप कसेही असले तरी ÿथा हा एक महßवाचा मुĥा बनला आहे. िकरकोळ िवøìचे ÿाथिमक Åयेय, इतर कोणÂयाही Óयवसायाÿमाणे, उÂकृĶ úाहक सेवा ÿदान करताना नफा िमळवणे हे आहे. हे उिĥĶ साÅय करÁयासाठी, िकरकोळ िवøेÂयांनी Óयवसायाचे िनरी±ण करÁयासाठी कायīाचे आिण िनयमांचे पालन केले पािहजे. िकरकोळ िवøेता मूÐयांचा संच िवकिसत करÁयासाठी आिण योµय वतªन अंमलात आणÁयासाठी जबाबदार आहे. कामा¸या िठकाणी नैितकता ÓयवÖथािपत केÐयाने नेते, ÓयवÖथापक आिण कमªचारी यां¸यासाठी महßवपूणª नैितक आिण Óयावहाåरक फायदे आहेत. हे आज िवशेषतः खरे आहे munotes.in

Page 37

किरिोळ व्यापार व्यवस्थापन – २
37 कì कामा¸या िठकाणी अÂयंत वैिवÅयपूणª मूÐये समजून घेणे आिण ÓयवÖथािपत करणे महÂवाचे आहे. जेÓहा उÂपादने/सेवा आिण भागधारकांसोबत¸या संबंधां¸या पåरणामांचा िवचार केला जातो तेÓहा नैितकता महßवाची भूिमका बजावते. कामा¸या िठकाणी नैितकता नेते आिण कमªचाöयांनी कसे वागावे याचे िश±ण देते. सवाªत महßवाचे Ìहणजे, नेते आिण ÓयवÖथापक यांना संकटे आिण गŌधळा¸या वेळी Âयाचा सामना करÁयासाठी कामा¸या िठकाणाची नैितकता सुिनिIJत करÁयात मदत करतात.
१. कायदे, िनयम आिण िनयमांचे पालन िकरकोळ िवøेते आिण Âयां¸या कमªचाö यांनी देशातील आिण कंपनी िजथे Óयवसाय करते Âया देशांमधील सवª लागू कायदे, िनयम आिण िनयमांचे पालन करणे आवÔयक आहे. यामÅये कमªचारी रोजगार िनयंिýत करणारे कामगार कायदे, दुकाने आिण आÖथापना कायदा, वजने आिण मापे कायदा, कंपनी कायदा आिण यासारखे कायदे समािवĶ आहेत. २. úाहकां¸या िहताचे संर±ण िकरकोळ िवøेते आिण Âयां¸या कमªचाö यांनी úाहकांशी िनÕप±पणे Óयवहार केला पािहजे आिण फायīासाठी िकंवा िकरकोळ िवøेÂया¸या इतर कोणÂयाही उिĥĶां¸या शोधात Âयांचे िहत, सुरि±तता आिण úाहक ह³कांशी तडजोड केली जाणार नाही याची खाýी केली पािहजे. यामÅये फसÓया जािहराती, जाणूनबुजून úाहकांना चुकìची मािहती ÿदान करणे, úाहकां¸या गोपनीयतेवर भंग करणे, शंकाÖपद िकंमत धोरणे, िायदे, कनयमआकिकनयमाांचेपालनग्राहिाांच्याकहताचेसांरक्षििममचारीआकिकिरिोळकवक्रेतायाांच्यातीलकहतसांबांधाांचासांघर्मटाळिेभेटवस्तूस्वीिारगोपनीयतावाजवीव्यवहारिॉपोरेटसामाकजिजबाबदारीचोरी, फसविूिआकिगैरव्यवहारmunotes.in

Page 38

किरिोळ व्यापार व्यवस्थापन
38 úाहकांना सादर केलेÐया उÂपादनांवर गुणव°ा िनयंýणाचा अभाव असणे , úाहकांशी असËयपणा इÂयादéचा समावेश आहे. ३. कमªचारी आिण िकरकोळ िवøेता यां¸यातील िहतसंबंधांचा संघषª टाळणे: जेÓहा एखाīा Óयĉì¸या वैयिĉक िहतसंबंधांचा संघषª िकरकोळ कंपनी¸या िहतसंबंधांशी िकंवा Âया¸याशी िवरोधाभास िदसतो तेÓहा िहतसंबंधांचा संघषª होतो. कमªचाö यांचे कतªÓय आहे कì ते आिथªक, Óयवसाय िकंवा कंपनी¸या िहतसंबंधांना बाधक ठł शकतील िकंवा Âयां¸या कतªÓया¸या कामिगरीमÅये संघषª िनमाªण कł शकतील असे इतर संबंध टाळणे. ४. भेटवÖतू Öवीकार: िकरकोळ कंपनीचे उिĥĶ कमªचाö यांना कमªचाö यांना मनोरंजन ÿदाÂयांकडून िवशेष पसंती िमळिवÁयापासून परावृ° करणे आहे. िचंतेची बाब अशी आहे कì आवÔयकतेपे±ा मोठ्या भेटवÖतू कमªचाया«ना दाियÂव ¸या िÖथतीत ठेवू शकतात. कमªचाö यांना भेटवÖतू , मनोरंजन िकंवा इतर कोणÂयाही वÖतूसाठी कोणÂयाही तृतीय प±ाकडे मागणी करÁयाची परवानगी नाही. ५. गोपनीयता: कंपनीतील Âयां¸या भूिमकेमुळे Âयांना सोपवलेÐया मािहतीची गोपनीयता राखÁयासाठी कमªचारी जबाबदार आहेत आिण Âयांनी कंपनी¸या गोपनीय मािहतीचे र±ण केले पािहजे आिण वåरķ ÓयवÖथापना¸या पूवª संमतीिशवाय ती तृतीय प±ाला उघड कł नये. ६. वाजवी Óयवहार: कमªचाö यांनी úाहक, पुरवठादार आिण ÿितÖपÅया«शी िनÕप±पणे वागणे आिण चुकìचे वणªन, लपवाछपवी, िवशेषािधकार ÿाĮ मािहतीचा गैरवापर, भौितक तÃयांचे चुकìचे वणªन िकंवा इतर कोणÂयाही अनुिचत ÓयवहाराĬारे कोणाचाही गैरवापर न करणे अपेि±त आहे. ७. कॉपōरेट सामािजक जबाबदारी कचöयाचा पुनवाªपर करणे, Öथािनक धमाªदाय संÖथांना देणगी देणे िकंवा सामुदाियक कायªøमांमÅये सहभागी होÁयासाठी कमªचाö यांना पैसे देणे, पयाªवरण जागłकता सुधारÁयासाठी देणगी देणे िकंवा जनजागृतीमÅये भाग घेणे इÂयादी धोरणे अनेक संÖथा वारंवार राबवतात. ८. चोरी, फसवणूक आिण गैरÓयवहार पैसे, रोकड िकंवा मालाचा गैरवापर िकंवा चोरीसाठी िशÖतभंगाची कारवाई करणे आवÔयक आहे. munotes.in

Page 39

किरिोळ व्यापार व्यवस्थापन – २
39 २.४ सारांश १९९० ¸या दशकात, इंटरनेटचा पåरचय आिण ई-कॉमसªसाठी Âयाचा वाढता वापर यामुळे िकरकोळ िवøìमÅये िāक-मोटाªर दुकानापासून ते ऑनलाइन िकरकोळ िवøìपय«त एक øांितकारक बदल झाला, ºयामÅये úाहक वैयिĉक संगणक, मोबाइलĬारे फोन िकंवा इतर उपकरणां¸या माÅयमातून खरेदी करायला लागले. अनेक ÿÖथािपत िकरकोळ िवøेÂयांनी अशा úाहकांना ऑनलाइन माल िवकÁयास सुŁवात केली ºयांना Âयां¸या Öवत:¸या घरातून खरेदी करÁया¸या सुिवधा हवी होती, तर eBay (ऑनलाइन िललाव साइट) आिण Amazon.com यां¸या नेतृÂवाखालील नवीन संपूणª ऑनलाइन िकरकोळ िवøेते आिण "ई-मॉÐस" ¸या माÅयमातून Ļात ÿचंड वाढ झाली. २०१० ¸या दशकापय«त, यामुळे अनेक िāक -मोटाªर िकरकोळ िवøेÂयां¸या िवøìत ल±णीय घट झाली होती, जरी युनायटेड Öटेट्स आिण इतरý बहòतेक िकरकोळ खरेदी तेÓहाही भौितक दुकानांमधून केली जात होती. Óयवसायाचे Öवłप काहीही असो, नैितक आचरण हा एक महßवाचा मुĥा बनला आहे. िकरकोळ िवøìचे ÿाथिमक Åयेय, इतर कोणÂयाही Óयवसायाÿमाणे, उÂकृĶ úाहक सेवा ÿदान करताना नफा िमळवणे हे आहे. हे उिĥĶ साÅय करÁयासाठी, िकरकोळ िवøेÂयांनी Óयवसायाचे िनरी±ण करÁयासाठी कायīाचे आिण िनयमांचे पालन केले पािहजे. िकरकोळ िवøेता मूÐयांचा संच िवकिसत करÁयासाठी आिण योµय वतªन आचरणात आणÁयासाठी जबाबदार आहे. २.५ ÖवाÅयाय ÿ.१. åरĉ Öथानांची पूतªता करा. अ. िकरकोळ िवøेता Öवीकाł शकणारा देयकाचा ÿकार आहे…………. (केवळ रोख, रोख आिण काडª, डेिबट काडª, वरील सवª) ब. ……….. िकरकोळ िवøेÂयांना संकट पåरिÖथतीचा सामना करÁयास मदत करते. (जोखीम ÓयवÖथापन, øेिडट ÓयवÖथापन, संगणकìकरण, यापैकì नाही) क. ………… हे मोठ्या आिण लहान दोÆही िवøेÂयांसाठी महßवाचे कायª आहे. (जोखीम ÓयवÖथापन, øेिडट ÓयवÖथापन, यादी ÓयवÖथापन, हे सवª) ड. िकरकोळ िवøìमÅये úाहक खरेदी ÿिøयेत ……………… यांचा समावेश होतो. (ओळख, मािहती शोध, मूÐयमापन, सवा«चा) इ. िकरकोळ िवøìतील वातावरणाचा संदभª …………. (हवामान, वातावरण, उÂपादनाचे वगêकरण, वÖतूंचे ÿदशªन) उ°रे (अ -केवळ रोख,ब- जोखीम ÓयवÖथापन,क- हे सवª,ड- सवा«चा,इ- वातावरण ) munotes.in

Page 40

किरिोळ व्यापार व्यवस्थापन
40 ÿ.२. खालील िवधाने सÂय कì असÂय ते सांगा अ. åरटेल हा शÊद लॅिटन शÊदापासून आला आहे. ब. िकरकोळ िवøेता कमी ÿमाणात माल िवकतो क. िकरकोळ िवøìमÅये úाहकांशी थेट संवाद साधला जातो ड. िकरकोळ िवøì केवळ Öथान उपयुĉता तयार करते इ. जोखीम ÓयवÖथापन संकटाचा सामना करÁयास मदत करत नाही. (उ°रे अ. सÂय, ब. सÂय, क. सÂय, ड. असÂय, इ. असÂय) ÿ. ३. योµय जोडी जुळवा: अ ब १. मॉल अ. कमी ÿमाणात िवøì २. वातावरण ब. आधुिनक åरटेल Öवłप ३. संकटाचा सामना करणे क. िकरकोळ वातावरण ४. डेिबट काडª ड. पेम¤टची पĦत ५. िकरकोळ िवøì इ. जोखीम ÓयवÖथापन (उ°रे १- ब, २- क, ३- इ, ४-ड, ५-अ) ÿ.४. िटपा िलहा अ. ÿचाराÂमक धोरणे ब. थेट परकìय गुंतवणूक क. िकरकोळ ±ेýातील ÿवाह ड. िवभागीय आÖथापना इ. सुिवधा Öटोअर ÿ.५. खालील ÿijांची सिवÖतर उ°रे िलहा. अ िकरकोळ िवøìतील अलीकडील ÿवाहांवर िवÖतृत टीप िलहा. ब िकरकोळ िवøेÂयांसमोरील आÓहाने ÖपĶ करा क िकरकोळ ±ेýातील बदलां¸या चालकांवर एक िवÖतृत िटप िलहा. ड िकरकोळ िवøìमÅये नैितकतेचे महßव ÖपĶ करा. इ िकरकोळ िवøì नैितकतेची संकÐपना िवÖतृत करा. munotes.in

Page 41

किरिोळ व्यापार व्यवस्थापन – २
41 संदभª सूची 1. https://egyankosh.ac.in/bitstream/123456789/15098/1/Unit-11.pdf 2. https://www.britannica.com/topic/retailing 3. Barnes, L. and Lea-Greenwood, G., 1990. "Fast fashion in the retail store environment", International Journal of Retail & Distribution Management. 1st ed. Emerald Publishing. 4. Barnes, L., 2013. Fast fashion. 1st ed. Bradford: Emerald Group Publishing Limited. 5. Barry, C., 2017. White-Collar Employment: II—Characteristics. Bureau of Labor Statistics, U.S. Department of Labor, [online] Available at: [Accessed 19 April 2017]. 6. Buzzell, R., Sultan, G. and GaleRalph, B., 1975. Market Share—a Key to Profitability. [online] Harvard Business Review. Available at: [Accessed 21 April 2017]. 7. Calderwood, E. and Davies, K., 2013. Co-operatives in the Retail Sector: Can One Label Fit All?. 1st ed. [ebook] Journal of Co-operative Studies, 46:1, Summer 2013: 16-31 ISSN. Available at: [Accessed 21 April 2017]. 8. Elliott, T., 2008. Website 411: Business Survival in the Internet Economy. 1st ed. west conshohocken: Infinity Publishing.com.  munotes.in

Page 42

किरिोळ व्यापार व्यवस्थापन
42 ३ िकरकोळ Óयापार ÓयवÖथापन धोरण – १ ÿकरण संरचना ३.० उकिष्टे ३.१ प्रस्तावना ३.२ किरिोळ व्यापार धोरणे ३.३ साराांश ३.४ स्वाध्याय ३.० उिĥĶे • सांस्थात्मि उकिष्टे पूणण िरण्यासाठी जाकिरात आकण प्रचारात्मि उकिष्टे लागू िरणे. • जाकिरात कविकसत िरण्याची नावीन्यपूणण प्रकिया समजून घेणे. • कवकवध माध्यमाांचे फायदे आकण तोटे समजून घेणे. • प्रचारात्मि उकिष्टाांची चचाण िरणे. • एिाकत्मि कवपणन सांप्रेषण योजना कविकसत िरणे. ३.१ ÿÖतावना किरिोळ व्यापार रणनीती िी उत्पादन किांवा सेवेसाठी एि व्यापि कवपणन योजना आिे जी किरिोळ व्यापाराच्या अांकतम साखळीपयंत पोिोचण्यासाठी आकण ग्राििाांना प्रभाकवत िरण्यासाठी योजली िेलेली आिे. या धोरणामध्ये उत्पादन किांवा सेवा िोणत्या किरिोळ साखळीवर उपलब्ध असेल यापासून ते िाय किांमत किांवा कविीसाठी आकथणि प्रोत्सािन कदले जावे आकण उत्पादन िसे प्रदकशणत िेले जावे या सवण गोष्टींचा समावेश आिे. किरिोळ व्यापारी दुिानाद्वारे उत्पादनाांचे कवतरण िरण्यासाठी किरिोळ धोरण कविकसत िेले जाते. जेव्िा किरिोळ व्यापारी दुिानाद्वारे उत्पादनाची कविी िेली जाते तेव्िा त्या कविीवर कवकवध घटि प्रभाव टाितात. किरिोळ धोरण िे धोरणात्मि कवपणन योजनेचा एि घटि आिे जे थेट ग्राििाांना आिकषणत िरते किांवा त्याांच्यापयंत पोिोचते. यामध्ये उत्पादनाची किांमत/सवलत, दलालीची रचना, प्रचारात्मि योजना, उत्पादन िामकगरीचे प्रात्यकिि आकण किरिोळ कविेत्याच्या दलालीची रचना समाकवष्ट असते. किरिोळ व्यापार रणनीती िी व्यवसायाची, त्याची उकिष्टे आकण किरिोळ कविीच्या सांबांधात ते साध्य िरण्याचे मागण आकण पद्धतींशी सांबांकधत तपशीलवार कवपणन योजना आिे. किरिोळ व्यापारी दुिानाने त्याच्या वस्तू आकण सेवाांचा प्रचार िरण्यासाठी आकण योग्य ग्राििाांपयंत munotes.in

Page 43

किरिोळ व्यापार
व्यवस्थापन धोरण - I
43 पोिोचण्यासाठी एि धोरण कविकसत िेले पाकिजे. किरिोळ व्यापारी धोरणाांचे प्राथकमि लक्ष्य कविी तसेच ग्राििाांचे समाधान वाढवणे िे आिे. किरिोळ योजना सामान्यत: कवकवध घटिाांवर अवलांबून असते जसे िी उत्पादने, दुिानाचे स्थान, ग्राििाचे स्वरूप आकण इतर बाह्य घटि जसे िी स्पधाण, भौकति आकण राजिीय मयाणदा, िांगाम इत्यादी. ३.२ िकरकोळ Óयापार धोरणे ÿचार धोरणे किरिोळ जाकिराती ह्या किरिोळ कवपणन प्रकियेचा एि आवश्यि घटि म्िणून कविकसत झाल्या आिेत. ग्राििाांना किरिोळ व्यापाराच्या उकिष्टाांच्या कवकवध पैलूांची माकिती देणे, त्याांचे मन वळवणे आकण त्याांना आठवण िरून देणे या उिेशाने ग्राििाांशी सांवाद साधण्याची िी एि पद्धत आिे. किरिोळ प्रचारात्मि कमश्रणाच्या घटिाांची एिा भागात आकण किरिोळ प्रचारात्मि धोरणाच्या कवकवध पैलूांवर आपण दुसऱ्या भागात चचाण िेली आिे. किरिोळ प्रचारामध्ये किरिोळ कविेत्याला ग्राििाांना दुिानामध्ये आणण्यासाठी किरिोळ कविेत्याला मदत िरणारी प्रचारात्मि साधने पररभाकषत िरण्यासाठी आकण अांमलबजावणी िरण्यासाठी सवण िोनातून त्याच्या लकक्ष्यत ग्रािि गटाच्या खरेदीच्या सवयींचे सखोल परीिण िरणे आकण दुिानामध्ये माल उपलब्ध िरून देणे समाकवष्ट आिे. ग्राििाांना दुिानामध्ये आणण्यासाठी आकण नांतर कवकवध सवलती देऊन माल खरेदी िरण्यासाठी बनकवलेली धोरणे ग्राििाांच्या मानकसि, भावकनि आकण भौकति इच््ाांनुसार तयार िेली गेली पाकिजेत. कवपणन खचण शक्य कततक्या िायणिम पद्धतीने िेले जातील याची खात्री िरण्यासाठी िे आवश्यि आिे. खालील िविवध ÿचाराÂमक धोरणे आहेत ३.२.१ जािहरात जाकिरात िी उत्पादन किांवा सेवा वापरित्यांशी सांवाद साधण्याची एि पद्धत आिे. जाकिराती, युनायटेड किांगडमच्या अॅडव्िटाणयकझांग असोकसएशनने पररभाकषत िेल्यानुसार, त्या पाठवणाऱ्याांनी पैसे खचूणन कदलेले सांदेश असतात आकण जयाांना त्या प्राप्त िोतात त्याांना सूकचत किांवा प्रभाकवत िरण्याचा त्याांचा िेतू असतो. जाकिरात िी लोिाांना माकिती नसली तरीिी नेिमीच उपकस्थत असते. आजच्या जगात, जाकिरातीमध्ये आपला सांदेश प्रसाररत िरण्यासाठी उपलब्ध असलेल्या प्रत्येि माध्यमाचा वापर िेला जातो. िे दूरदशणन, मुकित (वृत्तपत्रे, माकसिे, पाकिि इ.), आिाशवाणी, प्रेस, इांटरनेट, थेट कविी, िोकडंग्ज, स्पधाण, प्रायोजित्व, पोस्टसण, िपडे, िायणिम, रांग, आवाज, िुि (visual) माध्यम आकण अगदी लोिाांचा वापर िरून पूणण िेले जाते. यामध्ये खालील घटिाांचा समावेश आिे: अ) िी एि सशुल्ि किया आिे, िारण किरिोळ कविेत्याने जाकिरात सांस्थेला सेवा किांवा माध्यम जयाांचा वेळ किांवा जागा वापरली जात आिे त्यासाठी पैसे कदले पाकिजेत. ब) िे अ-वैयकिि सादरीिरण आिे - प्रत्येि वैयकिि munotes.in

Page 44

किरिोळ व्यापार व्यवस्थापन
44 ग्राििाांनुसार जाकिरात तयार न िरता सांबांकधत माध्यमाच्या सवण ग्राििाांसाठी एि मानि सांदेश कदला जातो; ि) िे एि नवीनतम आिे - जसे िी वतणमानपत्रे, आिाशवाणी आकण दूरदशणन युनायटेड स्टेट्समधील शॉनफेल्ड आकण असोकसएट्सने २००४मध्ये कवकवध प्रिारच्या किरिोळ कविेत्याांद्वारे किरिोळ जाकिरातींवर िेलेल्या खचाणच्या अभ्यासानुसार, पररधान आकण अॅक्सेसरीज दुिानाचा जाकिरात खचण एिूण कविीच्या अांदाजे ३.७% आिे, तर फकनणचर दुिानाचा खचण अांदाजे ५.९% टक्िे आिे. ; सवाणत िमी खचण औषधी दुिानाचा आिे, जो अांदाजे ०.७% आिे. वॉल-माटण त्याच्या कविीपैिी फि ०.४% जाकिरातींवर खचण िरते; वॉल-माटणला सवणसमावेशि दुिान म्िणून स्थाकपत िरण्यासाठी ते प्रामुख्याने तोंडी प्रकसद्धी, दुिाना मधील िायणिम आकण दैनांकदन देऊ िेलेल्या सवलतीच्या सुप्रकसद्ध धोरणावर अवलांबून आिे. ३.२.२ जािहरातीतील सकाराÂमक पैलू • मुकित माध्यमाांमध्ये सामान्यत: मोठ्या प्रमाणात प्रेिि असतात, जे िी वृत्तपत्राच्या दैनांकदन अकभसरणा वरून/खपावरून कदसून येते. एिा वाचिािडून दुसऱ् या वाचिािडे प्रत जाण्याने खपामध्ये /अकभसरणात भर पडते. • प्रकत वाचि, दशणि किांवा श्रोता खचण वैयकिि किांवा थेट कवपणनापेिा िमी आिे. • पयाणयी माध्यम उपलब्ध असल्यामुळे, किरिोळ कविेते त्याांच्या अांदाकजत आकण लक्ष्य बाजाराला अनुिूल असे माध्यम कनवडू शितात. • जाकिरातदाराचे सांदेशाची सामग्री, वेळ आकण जाकिरातीचा आिार यावर पूणण कनयांत्रण असते. • अशाप्रिारे, सांदेश पूवणकनधाणररत स्वरूपात सांपूणण प्रेििाांपयंत पोिोचवण्यासाठी प्रमाकणत िेला जातो. • मुकित माध्यमाचा सवाणत मोठा फायदा म्िणजे तो वाचिाांच्या किांवा लकक्ष्यत प्रेििाांच्या सोयीनुसार आकण आवश्यि वारांवारतेवर वाचता येतो. • जाकिरातदार सांपादिीय सामग्री किांवा कवकशष्ट वैकशष्ट्यावर (मुकित माध्यम, दूरदशणन िायणिम, बातम्या इ. द्वारे) प्रभाव टािू शितो. अशी सामग्री उत्पादन किांवा किरिोळ कविेत्याच्या कवश्वासािणतेमध्ये योगदान देते. • जाकिरातींमुळे, स्वयां-सेवा किांवा अल्प-सेवा पररचालन शक्य आिे, िारण ग्रािि किरिोळ कविेता आकण त्याच्या सवलतींबाबत अकधि जागरूि िोतात, खरेदीदाराां चे कविी प्रकतकनधींवरील अवलांकबत्व िमी िोतो. munotes.in

Page 45

किरिोळ व्यापार
व्यवस्थापन धोरण - I
45 ३.२.३ जािहरातीतील नकाराÂमक पैलू • प्रमाकणत सांदेश, मग तो दूरकचत्रवाणी, आिाशवाणी किांवा मुकित असो, त्यात लवकचितेचा अभाव असतो िारण तो सांबांकधत माध्यमाच्या लकक्ष्यत प्रेििाांमधील वैयकिि ग्राििाांच्या गरजा पूणण िरण्यासाठी बदलता येत नािी. • माध्यम जाकिराती सामान्यत: खूप मिाग असतात आकण त्यामुळे लिान किरिोळ व्यावसाकयिाांच्या आवाक्याबािेर असतात. • प्रसारमाध्यमे सामान्यत: मोठ्या भौगोकलि भागात पसरलेल्या कवस्तृत प्रेििाांपयंत पोिोचतात. जे कवकशष्ट व्यापार िेत्र किांवा अकतपररकचत िेत्रावर लि िेंकित िरणाऱ् या किरिोळ कविेत्यासाठी प्रकतिूल असू शिते. • लोिकप्रय माध्यमाांमध्ये जाकिरातींच्या देण्यासाठी कवकशष्ट पद्धतीने आगाऊ कनयोजन आवश्यि असते, जे किरिोळ कविेत्याच्या कवकशष्ट वस्तू, वतणमान प्रवाि किांवा सांधींचा फायदा घेण्याची िमता मयाणकदत िरते. • वतणमानपत्राांमध्ये ठेवलेल्या लिान आिाराच्या पुरवण्या फेिण्याची वारांवाररता जास्त असतो, जयामुळे अशा माध्यमाची टक्िेवारी िमी िोते; ्ोट्या वतणमानपत्रातील जाकिराती किांवा ३०-सेिांदाांच्या दूरकचत्रवाणी किांवा आिाशवाणी जाकिरातींमध्ये िािी तपशील समाकवष्ट नसतात, जयामुळे त्याांची उपयोकगता िमी िोते. ३.२.४ जनसंपकª जनसांपिण (PR) म्िणजे एखाद्या व्यिी किांवा िांपनीबिलची माकिती लोिाांपयंत, कवशेषतः माध्यमाांपयंत िशी प्रसाररत िेली जाते िे व्यवस्थाकपत िरण्यासाठी वापरली जाणारी तांत्रे अथवा धोरणे िोय. िांपनीच्या मित्त्वाच्या बातम्या किांवा गोष्टींचा प्रसार िरणे, ब्रँडची प्रकतमा राखणे आकण निारात्मि घटनाांवर सिारात्मि पररणाम घडवून आणणे िी त्याांची प्राथकमि उकिष्टे आिेत. वृत्तपत्रातील बातम्या, पत्रिार पररषदा, समाज माध्यमाांवरील कलखाण / मते या सवांचा उपयोग जनसांपिाणसाठी िेला जाऊ शितो. लोिाांच्या नजरेत िायणरत असलेली प्रत्येि व्यिी किांवा सांस्था त्याांच्या किांवा त्याांच्या िायणपद्धतींबिल माकितीच्या सावणजकनि प्रसाराला सामोरे जाते. जनसांपिण िा एि स्वतांत्र प्रिार असला तरी, स्वतःला कवकशष्ट प्रिारे इतराांसमोर माांडण्याचा िोणतािी प्रयत्न िा जनसांपिाणचा एि प्रिार मानला जाऊ शितो. िोणत्यािी िांपनीच्या यशासाठी जनसांपिण मित्त्वाचा असतो, कवशेषत: जेव्िा समभागाांची (shares) सावणजकनिरीत्या खरेदी-कविी िेली जाते आकण समभागाांचे मूल्य िांपनी किांवा ब्रँडवरील लोिाांच्या कवश्वासाने ठरवले जाते तेव्िा. माध्यमाांवरील चौिशी, माकिती कवनांत्या आकण भागधारिाांच्या समस्या िाताळण्याव्यकतररि, जनसांपिण िा वारांवार व्यावसाकयि िॉपोरेशनची प्रकतमा तयार िरण्यासाठी आकण ती राखण्यासाठी जबाबदार असतो. अधूनमधून निारात्मि जनसांपिण किांवा प्रकतस्पधी ब्रँड किांवा िांपनीला बदनाम िरण्याचे munotes.in

Page 46

किरिोळ व्यापार व्यवस्थापन
46 िेतुपुरस्सर प्रयत्न व्यावसाकयिाांिडून जनसांपिाणमधून वापरले जातात, जरी अशा पद्धती उद्योगाच्या आचारसांकितेच्या कवरुद्ध असल्या तरी अशा पद्धती वापरल्या जातात . ३.२.५ जनसंपकाªचे सकाराÂमक पैलू • किरिोळ कविेत्यासाठी प्रकतमा सुधारण्यास मदत . • कवस्तृत व्याप्तीमुळे, एखाद्या प्रकसद्ध वृत्तवाकिनीमध्ये किांवा वतणमानपत्रात कदसणाऱ्या बातमीमुळे उच्च कवश्वासािणता तसेच प्रकसद्धी मूल्यिी कमळते. • सांदेशासाठी कदलेल्या जागेसाठी किांवा वेळेसाठी थेट किांमत अदा िरावी लागत नािी. • ग्रािि सशुल्ि जाकिरातींपेिा त्याांना देऊ िेलेल्या सवलतींमुळे दुिानाबिल अनुिूल वातावरण कनकमणती िरतात. ३.२.६ जनसंपकाªचे नकाराÂमक पैलू • अनेि लिान ते मध्यम आिाराच्या किरिोळ कविेत्याांच्या बाबतीत असे कदसून येते िी एखादा िायणिम आयोकजत िरणे किांवा सावणजकनि िायणिम प्रायोकजत िरणे त्याांच्या आवाक्याच्या बािेर आिे आकण त्यापेिा सशुल्ि जाकिरात िा एि चाांगला पयाणय असू शितो. • किरिोळ कविेत्याचे सांदेश किांवा त्याच्या प्रसारणाच्या वेळेवर किांवा स्थानावर िोणतेिी कनयांत्रण नसते. कनधीची आवश्यिता आकण जनसांपिाणचे जलद कनयोजन अल्पिालीन प्रकसद्धी कमळकवण्यासाठी कवशेषत: लिान ते मध्यम आिाराच्या किरिोळ कविेत्याांसाठी जे प्रामुख्याने अल्पिालीन उकिष्टाांशी सांबांकधत आिेत त्याांच्यासाठी योग्य असू शित नािी. ३.२.७ वैयिĉक िवøì वैयकिि कविी म्िणजे मात्र एिास एि ग्राििाला िेलेली उत्पादनाची कविी िोय . यात मौकखि सांप्रेषण आवश्यि आिे आकण ग्रािि सादरीिरण सुधारण्यासाठी दृि-श्राव्य पद्धतीचा वापर िोतो. किरिोळ कविेत्याची स्तर आकण वैयकिि कविीचा प्रिार खालील घटिाांद्वारे कनधाणररत िेला जातो: • अकभप्रेत असलेली प्रकतमा. • कविीमध्ये वापरल्या जाणाऱ् या सेवाांचा स्तर. • उत्पादनाांचा प्रिार. • ग्राििाांशी दीघणिालीन सांबांध कनमाणण िरण्यामध्ये स्वारस्य वैयकिि कविी दुिानास भेट देणाऱ्या ग्राििाांना वैयकििररत्या सेवा देऊन, सांभाव्य ग्राििाच्या घरी किांवा त्याांच्या िामाच्या कठिाणी किांवा दूरध्वनीद्वारे िेली जाऊ शिते. munotes.in

Page 47

किरिोळ व्यापार
व्यवस्थापन धोरण - I
47 ३.२.८ वैयिĉक िवøìचे सकाराÂमक पैलू • एि चाांगला कविेता ग्राििाच्या गरजा समजून घेतो आकण मग त्यानुसार त्याचा सांदेश तयार िरतो. • जर ग्राििाला उत्पादनाबिल योग्य मागणदशणन िेले गेले तर तो दुिानाांमध्ये थाांबतो. • कविेता ग्राििाच्या गरजा आकण शांिाांप्रमाणे उत्पादनाांमध्ये बदल िरू शितो आकण जो िी तात्िाळ अकभप्रायाचा पयाणय आिे, जो कदल्या जाणाऱ्या सवलती किांवा वैयकिि कविी सुधारण्यात मदत िरतो. ३.२.९ वैयिĉक िवøìचे नकाराÂमक पैलू • वैयकिि कविी मिाग असू शिते िारण ग्राििाची आवड वाढवण्यासाठी प्रत्येि ग्राििाला प्रकशकित कविेत्याने िाताळले पाकिजे. • िोणत्यािी वेळी िेवळ मयाणकदत ग्राििाांनाच सेवा कदली जाऊ शिते. • ग्रािि आिमि कविेत्यामुळे नाराज िोऊ शितात आकण कविेत्याच्या वागणुिीमुळे त्याच्या प्रकतमेवर निारात्मिररत्या प्रकतकबांकबत िोऊ शितात. ३.२.१० िवøì ÿचार कविी प्रचारामध्ये सवण सशुल्ि सांप्रेषण किया समाकवष्ट असतात जे ग्राििाांची खरेदी वाढकवण्यास मदत िरतात आकण कविेत्याांना सांबांकधत वस्तू किांवा सेवेची कविी सुधारण्यासाठी पुढे जाण्यास प्रोत्साकित िरतात. यामध्ये प्रदशणन, स्पधाण, सवलत िूपन, वारांवार खरेदीदाराांसाठी िायणिम, बकिसे, नमुने, प्रात्यकििे, भेटवस्तू आकण इतर मयाणकदत वेळेत कविी प्रयत्न, जनसांपिण याांचा समावेश िोतो. कविी जाकिरात िी एि कवपणन धोरण आिे जयामध्ये एखादी िांपनी उत्पादन, सेवा किांवा इतर सवलतींसाठी स्वारस्य आकण मागणी कनमाणण िरण्यासाठी अल्पिालीन मोकिमेचा वापर िरते. कविी जाकिरातींमध्ये कवकवध उकिष्टे आकण आदशण पररणाम असू शितात. कविी जाकिराती प्रामुख्याने खरेदीच्या वतणनाला चालना देण्यासाठी किांवा कवकशष्ठ उकिष्ट पूणण िरण्यासाठी अल्पावधीत खरेदी वाढवण्यासाठी वापरली जातात. कविी प्रचाराचे प्राथकमि उकिष्ट कविी वाढवणे िे असले तरी, कवपणन सांघासि धोरणात्मि कविी प्रोत्सािन तांत्र कविकसत िरण्या सि इतर अनेि फायदेदेखील आिेत. ३.२.११ िवøì जािहरातीचे सकाराÂमक पैलू • प्रचाराची सांिल्पना आकण साधने कवकशष्ट व्यापारासाठी योग्य मित्त्व आकण फरि कनमाणण िरण्यात मदत िरतात. • योग्य प्रदशणनी आकण सांिल्पना वापरून किरिोळ कविेता व्यापारासाठी लिवेधी आिषणण कनमाणण िरू शितो. munotes.in

Page 48

किरिोळ व्यापार व्यवस्थापन
48 • िे दुिानाला भेट देणाऱ्या ग्राििाांची सांख्या आकण कविी वाढकवण्यात मदत िरते. िे ग्राििाांच्या कनष्ठा वाढकवण्यात मदत िरते. िे स्वयांस्फूतण खरेदीला चालना देते. • िे स्पधाण आकण उत्पादन प्रात्यकििाांमधून एि मजेदार आकण रोमाांचि वातावरण तयार िरण्यात मदत िरते. ३.२.१२ िवøì जािहरातीचे नकाराÂमक पैलू • िालपरत्वे िोणत्यािी प्रचाराच्या वैकशष्ट्ये प्रभाविीन िोतात • जर एखादे दुिान सतत प्रचारात्मि प्रथा वापरत असेल, तर ते दुिान प्रचार-आधाररत दुिान म्िणून गणले जाईल, प्रचारकवरकित िालावधीत त्याची कविी िमता िमी िरेल. • कविी जाकिरातींचा िेवळ अल्पिालीन प्रभाव असतो जो प्रचाराच्या इतर साधनाांबरोबर सांयोगाने वापरला जातो. इकच््त कविी पररणाम प्राप्त न झाल्यास कविी प्रचारात्मि किया नफा िमी िरू शिते. ३.२.१२ िकरकोळ Óयापाराची िनयोजन ÿिøया प्रचार धोरण िा किरिोळ कविेत्याच्या धोरणात्मि कमश्रणाचा एि मित्त्वाचा घटि आिे आकण त्याच्या अांमलबजावणीतून जास्तीत जास्त नफा कमळवण्यासाठी ती पद्धतशीर रीतीने वापरली जाणे आवश्यि आिे. जाकिरातीच्या प्रिाराचा िोणत्यािी चुिीच्या वेळी किांवा अयोग्य वापर िेल्यामुळे जाकिरात योजनेच्या अांमलबजावणीतून किरिोळ कविेत्याचे कनव्वळ नुिसानच िोते. कनयोजन प्रकिया खालीलप्रमाणे असते
उɮǑदçटेǓनिæचतकरणेĤचारा×मकअंदाजपğकाचीआखणीĤचारा×मकͧमĮणǓनवडĤचारा×मकͧमĮणांचीअंमलबजावणीĤचारा×मकधोरणाचेपुनरावलोकनआͨणपुनरावृƣीmunotes.in

Page 49

किरिोळ व्यापार
व्यवस्थापन धोरण - I
49 १. उिĥĶे िनिIJत करणे श्री कचपळूणिर आर एम याांच्या मते, खालील प्रमाणे सामान्य प्रचारात्मि उकिष्टे आिेत: • ग्रािि सांख्या वाढकवणे • कविी वाढकवणे • नफा वाढकवणे • अकविेय (dead) माल साठा व्यवस्थापन • ब्रँड किांवा उत्पादन जागरूिता कनमाणण िरणे • नवीन उत्पादनाांसाठी चाचणी िरणे • किरिोळ कविी दुिान /साखळीबिल जागरूिता प्रस्थाकपत िरणे • ग्रािि सांबांध वाढकवणे • सिारात्मि तोंडी प्रचार २. ÿचाराÂमक अंदाजपýकाची आखणी किरिोळ कविेता त्याच्या प्रचारात्मि कियाांसाठी एिूण अांदाजपत्रि कनधाणररत िरण्यासाठी कवकवध पद्धती वापरू शितो. खालील सवाणत सामान्य पद्धती आिेत: खचª करÁयाची ±मता: या पद्धतीमध्ये, किरिोळ कविेता यादृकच््िपणे जाकिरातीसाठी अांदाजपत्रि /बजेट कनवडतो, जो कवकशष्ट िांगामात किांवा उत्सवादरम्यान एिा वेळी खचण िरू शितो. कनवडलेले बजेट किरिोळ कविेत्याच्या खचण िरण्याच्या िमतेवर अवलांबून आिे. वाढ पĦत: या अांतगणत, दुिानदार गेल्या वषीच्या तुलनेत या वषी प्रचारात्मि कियाांवर १०% अकधि खचण िरण्याचा पयाणय कनवडतो. ÿितÖपÅया«सह समानता: या धोरणाद्वारे दुिानदार त्याच्या मुख्य प्रकतस्पध्यांच्या तुलनेत जाकिरात धोरणाांवर किती पैसे खचण िरायचे िे ठरवू शितात िवøìट³केवारीवर आधाåरत धोरण: या पद्धतीमध्ये, किरिोळ कविेता प्रचारासाठी अांदाकजत कविी अांदाजपत्रिाचा कवकशष्ट भाग राखीव ठेवतो. खचाणची टक्िेवारी स्पधणिाांच्या तुलनेत किांवा अपेकित नफ्याच्या प्रमाणात कनधाणररत िेली जाऊ शिते. अनेि किरिोळ कविेत्याांच्या जाकिरातींसाठी 2 ते 10 % पयंत रक्िम राखीव असते. उिĥĶ आिण कायª पĦत: िी असामान्य पद्धत आिे आकण दीघणिालीन दृष्टीिोन असलेल्या मोठ्या किरिोळ व्यापारी दुिानाांच्या साखळीद्वारे वापरली जाते. या रणनीतीनुसार, किरिोळ कविेता जवळपासच्या व्यापार िेत्रातील ८०% लोिसांख्येपयंत पोिोचण्याचे उकिष्ट ठेवू शितो. munotes.in

Page 50

किरिोळ व्यापार व्यवस्थापन
50 ३. ÿचाराÂमक िम®ण िनवड: प्रचारात्मि कमश्रण म्िणजे एिूण खचाणच्या रिमेपैिी किती रक्िम िी जाकिरात, जनसांपिण, वैयकिि कविी आकण कविी प्रचार याांसारख्या कवकवध प्रचारात्मि कियाांसाठी कनधाणररत िेली जाईल िे ठरकवणे िोय . उदा. ५ लाखाांचे मयाणकदत जाकिरात बजेट असलेले ्ोटे दुिान, प्रदशणनी सारख्या कविीला प्रोत्सािन देणाऱ्या कियाांवर २५% खचण िरणे, भेट प्रमाणपत्राांवर आणखी २५% आकण उवणररत ५०% बकिसे आकण भेटवस्तूांवर खचण िरणे याप्रमाणे कनयोजन िरते . एिूण रिमेच्या अनुिमे ५०% जाकिरात, ३०% कविी प्रचार आकण २०% जनसांपिण यावर खचण िेल्यास, एि मोठे दुिान या धोरणाांचे सांयोजन वापरू शिते. व्यापाऱ्याने प्रचारात्मि कमश्रण कनवडताना जनसांपिण, वैयकिि कविी यासि प्रचारात्मि कियाांवर खचण िरायच्या एिूण खचाणची टक्िेवारी प्रभावाांच्या श्रेणीिमाचा कवचार िरून िेली पाकिजे. जसे िी, जागरूिता वाढवणे, दुिानाबिलचे ज्ञान वाढवणे, दुिानाबिल ग्राििाांची आवड वाढवणे आकण नांतर वाढते प्राधान्य आकण खात्री, जयाचा पररणाम शेवटी दुिानामधून अकधि खरेदीत परावकतणत िोईल. ध्येयावर अवलांबून प्रत्येि प्रभावासाठी वेगळ्या प्रिारचे प्रचारात्मि कमश्रण आवश्यि असू शिते. ४. ÿचाराÂमक िम®णांची अंमलबजावणी कवकवध प्रचारात्मि कमश्रणे उपयोकजत िरण्यासाठी दुिानाला कवकशष्ट िमता असलेल्या कविी सांघाची आवश्यिता असते. प्रत्येि प्रचार घटिामध्ये योग्य वािने किांवा साधने, सांदेश सामग्री, कविी शिी आकण शेवटी सांघाचे सांपूणण कनयांत्रण अवलांबून आिे अश्या व्यिीची आवश्यिता असते.यासाठी एि सांघ आवश्यि आिे जयाला कवपणन कसद्धाांत आकण पद्धतींची मजबूत समज आिे. उदािरणाथण, जाकिरातीसाठी योग्य मुकित माध्यम कनवडण्यासाठी दुिानाला कवकवध मुकित माध्यम, त्याांचे कवकवध सांदभण आकण उिेशाांमध्ये वापर, कनवडीचे तांत्र इत्यादींचे ठोस ज्ञान असलेला कवपणन सांघ एित्र ठेवण्याची आवश्यिता असेल. ५. ÿचाराÂमक धोरणाचे पुनरावलोकन आिण पुनरावृ°ी सांबांकधत प्रचार योजनेच्या समाप्तीनांतर किांवा योजनेची उकिष्टे साध्य झाली िी नािी िे कनधाणररत िरण्यासाठी आकण भकवष्यातील जाकिरातींचे कनयोजन िरण्यापूवी िी एि मित्त्वपूणण किया आिे. यामधून योजनेच्या यशस्वीतेची किांवा अपयशाची िारणे जाणून घेणे किांवा योजनेच्या सांरचनेत किांवा योजनेतच आवश्यि ते बदल िरून अपेकित उकिष्टे साध्य िरण्याची शक्यता अकधि आिे िी नािी िे समजून येते . योजना यशस्वी किांवा अयशस्वी आिे िी नािी याचे मूल्याांिन िरण्यासाठी लक्ष्य अचूि असणे आवश्यि आिे. ३.२.१४ िकरकोळ बाजार िवभागणी बाजारपेठा ह्या वैकवध्यपूणण असतात िे कनरीिणाद्वारे तसेच स्थाकनि आकण जागकति बाजारपेठेतील कवकवधतेचे स्पष्टीिरण देणाऱ् या सुप्रकसद्ध प्रिाशनाांच्या कवपुलतेतून स्पष्ट िोते. पररणामी, कवपणन आकण व्यवसाय योजना प्रभावी िोण्यासाठी, बाजार एिसांध गटाांमध्ये munotes.in

Page 51

किरिोळ व्यापार
व्यवस्थापन धोरण - I
51 कवभागला गेला पाकिजे, या कवभागाांच्या गरजा समजून घेतल्या पाकिजेत, उत्पादने आकण सेवा या मागण्या पूणण िरण्यासाठी सांरेकखत िेल्या पाकिजेत आकण त्याच पद्धतीने कवपणन युक्त्या असल्या पाकिजेत.अशाप्रिारे, कवभागणी िी िायणिम सांसाधन उपयोजन आकण वाटपाची गुरुकिल्ली आिे, जी ग्रािि प्रेररत िोण्याच्या िांपन्याांच्या आिाांिेच्या िेंिस्थानी आिे. जेव्िा " कवपणी/बाजार कवभाजन " िा शब्द वापरला जातो तेव्िा लगेचच सायिोग्राकफक्स, जीवनशैली, मूल्ये, सवयी आधाररत कवश्लेषण तांत्राांचा कवचार िोतो. तथाकप, बाजार कवभाजन िी एि खूप मोठी िल्पना आिे जी जगभरातील िांपनीच्या पररचालनाला व्यापते. "बाजार कवभाजन" िा शब्द त्याच्या सवाणत मूलभूत स्तरावर, कवकशष्ट सांबांध, साम्य किांवा समानतेसि बाजाराच्या कवभाजनास सूकचत िरतो. कवभागामध्ये स्पधाणत्मि लाभ कमळकवण्यासाठी, कवभाजन िे कवपणन प्रयत्न आकण उपकवभागावर सांसाधनाांवर लि िेंकित िरते. याची प्रकतस्पध्याणला पूणणपणे मागे टािण्यासाठी "बळाच्या एिाग्रते"च्या लष्िरी कसद्धाांताशी देखील तुलना िरता येते. बाजार कवभाजन िे एि वैचाररि साधन आिे जे िे ध्येय प्राप्त िरण्यासाठी वापरले जाते. प्रत्येि कवपणन धोरणाचे सार िे कवपणन उजेचे िेंिीिरण आिे. ३.२.१५ िवभाजनाचा आधार
१. भौगोिलक िवभाजन: या प्रिारचे बाजार कवभाजन, जयामध्ये व्यवसाय कवकशष्ट भौगोकलि िेत्रा वर लक्ष्य िेंकित िेले जाते िे आिे. िे सवाणत प्रचकलत कवभाजन आिे. उदािरणाथण, व्यवसाय िेवळ कवकशष्ट राष््ाांमध्ये त्याांच्या ब्रँडची कविी िरण्याचा कनणणय घेऊ शितात. भौगोͧलकͪवभाजनͪवतरण चॅनेल ͪवभाजनमाÚयम ͪवभाजन ͩकंमतͪवभागणीलोकसंÉयाͪवभागणीवेळͪवभागणीĤसंगआधाǐरतͪवभागणीमानसशाèğीय/जीवनशैलȣआधाǐरतͪवभागणीmunotes.in

Page 52

किरिोळ व्यापार व्यवस्थापन
52 युनायटेड स्टेट्समधील एि बाजार, एि राजय किांवा एि प्रदेश िे एिमेव कठिाण असू शिते जेथे उत्पादन देऊ िेले जाते. बल एिाग्रता प्राप्त िरण्यासाठी, अनेि रेस्टॉरांट त्याांचे प्रयत्न एिा कवकशष्ट भौगोकलि िेत्रात िेंकित िरतात. ग्राििाांच्या पसांतींमध्ये प्रादेकशि फरि आिेत, जे वारांवार भौगोकलि कवशेषीिरणाचा पाया म्िणून िाम िरतात. २. िवतरण: कवकवध बाजाराांना लक्ष्य िरण्यासाठी कवकवध कवतरण साखळ्या वापरल्या जाऊ शितात. "कटि अँड फ्ली िॉलर" मािेट, उदािरणाथण, एिा ब्रँडच्या नावाखाली सुपरमािेटला उत्पादन कविणारा व्यवसाय, दुसऱ् या अांतगणत मास मचेंडायझर, तृतीय अांतगणत पाळीव प्राण्याांची दुिाने आकण दुसऱ् या अांतगणत पशुवैद्यिीय व्यवसायाद्वारे कवभागले जाऊ शिते. कवतरणाचे या प्रिारचे कवभाजन वैकशष्ट्यपूणण आिे कवशेषत: लिान व्यवसायाांमध्ये जे प्रत्येि कवतरण घटिाला त्या साखळीमध्ये कवतरण वाढवण्यासाठी स्वतःचा ब्रँड देतात. िेवळ मिागड्या कवभागीय दुिानाांमध्ये कविली जाणारी उांची िपडे किांवा िेवळ अपस्िेल ब्युटी कक्लकनिद्वारे कवतरीत िेलेले उांची उत्पादन िी कवतरण कवभागणीची दोन इतर उदािरणे आिेत. ३. माÅयम िवभाजन: िे कनरीिणावर आधाररत आिे िी कवकवध माध्यमे वारांवार कवकवध प्रेििाांना लक्ष्य िरतात. एखाद्या िांपनीने कतची सवण सांसाधने एिाच माध्यमात(उदा.माकसिे /आिाशवाणी) गुांतवल्यास, ती माकसिे वाचणाऱ्या किांवा रेकडओ ऐिणाऱ्या बाजार कवभागावरच कनयांत्रण ठेवू शिते. जया िांपन्या माध्यमाांवर िािी प्रमाणात कनयांत्रण ठेवतात आकण प्रकतस्पध्यांना ते माध्यम वापरण्यापासून रोखू शितात अशा िांपन्या बिुधा माध्यम कवभागणीत गुांतलेल्या असतात. ४. िकंमत िवभागणी िे लोिकप्रय आकण सामान्य किांमत कवभागणी तांत्र आिे. वेगवेगळ्या िौटुांकबि उत्पन्नाच्या स्तरामुळे िािी बाजारपेठा किांमतीच्या अिावर कवभाकजत िोतात. तिाणनुसार, वैयकिि उत्पन्न िमी ते जास्त असल्यास व्यवसायाने िािी स्वस्त, िािी मध्यम श्रेणीची आकण िािी किमती उत्पादने प्रदान िेली पाकिजेत. जनरल मोटसणने ऐकतिाकसिररत्या प्रचार िेलेल्या वािनाांच्या कवकवध श्रेणी िे किांमत कवभागणीच्या या स्वरूपाचे उत्तम उदािरण आिे. उच्च उत्पन्न गटाांना आवािन िरण्यासाठी, शेवरलेट, पॉकन्टयाि, ओल्डस्मोबाईल, ब्यूि आकण िॅकडलॅिने कवकवध किांमत श्रेणी देऊ िेली िोती. ५. लोकसं´या िवभागणी सामान्य लोिसांख्याशास्त्रीय घटिाांमध्ये कलांग, वय, उत्पन्न, घराचा प्रिार आकण शैिकणि प्राप्ती याांचा समावेश िोतो. िािी उत्पादन श्रेणी िेवळ मकिलाांनाच आिकषणत िरतात, तर िािी फि पुरुषाांना आिकषणत िरतात. श्रवण यांत्राांची कविी सामान्यत: वृद्धाांसाठी िेली जाते, तर सांगीत प्रवाि सेवा कवशेषत: तरुणाांसाठी लकक्ष्यत असतात. munotes.in

Page 53

किरिोळ व्यापार
व्यवस्थापन धोरण - I
53 बाजारपेठेतील कवभाग अनेिदा कशिणाच्या पातळीनुसार कनधाणररत िेले जातात. उदािरणाथण, खाजगी प्राथकमि शाळा प्रजननशील वयाच्या मकिलाांसि उच्च कशकित िुटुांबाांना त्याांचे लक्ष्य बाजार म्िणून कनवडू शितात. ६. वेळ िवभागणी वेळेचे कवभाजन अकत सामान्य तांत्र आिे परांतु ते अत्यांत प्रभावी असू शिते. िािी दुिाने इतराांपेिा उकशरापयंत उघडी राितात किांवा आठवड्याच्या शेवटी उघडी राितात. िािी उत्पादने वषाणच्या ठराकवि वेळीच कविली जातात. कमरचीची कविी शरद ऋतूमध्ये, थांड िवामानाच्या प्रारांभासि अकधि आिमिपणे िेली जाते. बास्िेटबॉल किवाळ्यात आकण वसांत ऋतूमध्ये आकण बेसबॉल वसांत ऋतु आकण उन्िाळ्यात खेळला जातो. ऑकलकम्पि स्पधाण दर चार वषांनी येते. कवभागीय दुिान िािीवेळा मध्यरात्री प्रचार िायणिम िरतात. वेळ पररमाण कवभाजनासाठी एि मनोरांजि आधार असू शितो. ७. ÿसंग आधाåरत िवभागणी वेगवेगळ्या वेळी किांवा पररकस्थतींमध्ये, लोि वारांवार वेगवेगळ्या प्रिारे वागतात आकण कवचार िरतात. उदािरणाथण, कवकशष्ट प्रसांगी आिारातील प्राधान्ये आकण सवयी बदलतात: नाश्ता रात्रीच्या जेवणापेिा वेगळा असतो या प्रिारचे भेद बाजार कवभाजनाचा पाया म्िणून िाम िरू शितात. रेस्टॉरांटसाठी नवीन उत्पादन प्रारूप तयार िरणे िे उकिष्ट असल्यास प्रसांग-आधाररत कवभाजन िा एि उपयुि पयाणय असू शितो. ८. मानसशाľीय िवभाजन: अांकतम कवभाजन पद्धत सायिोग्राकफि किांवा जीवनशैली आधाररत कवभाजन पद्धती आिे, जी ग्राििाांच्या वृत्ती, मूल्ये, वतणन, भावना, धारणा, कवश्वास, इच््ा, फायदे, इच््ा आकण स्वारस्ये याांच्या बिुकवध अभ्यासावर आधाररत आिे. जर आपण योग्य कवभाजन एििे शोधू शिलो, तर मानसशास्त्रीय कवभाजन िी बाजार कवभाजनाची एि वैध पद्धत आिे. ३.३ सारांश किरिोळ जाकिराती आता किरिोळ कवपणन धोरणाचा एि मित्त्वाचा घटि आिेत. किरिोळ उकिष्टाांच्या अनेि भागाांबिल लकक्ष्यत ग्राििाांना माकिती देण्याच्या, आठवण िरून देण्याच्या आकण प्रभाकवत िरण्याच्या उिेशाने ग्राििाांशी सांवाद साधण्याची िी एि पद्धत आिे. प्रचारात्मि कमश्रणाचे मित्त्वाचे घटि म्िणजे जनसांपिण, वैयकिि कविी आकण सांबांध आकण कविीचा प्रचार. जाकिरात िे वैयकिि नसलेले सादरीिरण आिे िारण ते एि मानि सांदेश देते. िे एि बाह्य समाज माध्यम आिे जयामध्ये वतणमानपत्रे, रेकडओ, टीव्िी, इांटरनेट आकण इतराांसि प्रत्येि मास चॅनेलचे स्वतःचे प्रेिि आिेत, जे कवकनकदणष्ट जागा किांवा वेळे ची किांमत अदा िेल्यावर जाकिरातदाराांना उपलब्ध िरून कदले जातात. munotes.in

Page 54

किरिोळ व्यापार व्यवस्थापन
54 स्पधाणत्मि, स्मरणपत्र, सांस्थात्मि जाकिरातींसि अनेि प्रिारच्या जाकिराती वापरात आिेत. किरिोळ कविेत्याबिल लोिाांना अनुिूल मत तयार िरण्यात मदत िरणे िे जनसांपिाणचे मुख्य ध्येय आिे. दुिानाच्या प्रकतष्ठेचा ग्रािि, गुांतवणूिदार, सरिार, सिभागी कवतरण घटि, िमणचारी आकण सावणजकनि सदस्याांसि सवण भागधारिाांवर व्यापि प्रभाव पाडणे िे ध्येय आिे. ३.४ ÖवाÅयाय ÿ.१. खालील ÿijांची उ°रे īा. अ) सवण ___________ व्यापारी साकित्य जयामध्ये पॉइांट-ऑफ-सेल साकित्याचा समावेश आिे. (दृश्य / शारीररि) ब) किरिोळ कविेता त्याच्या _______________ कविीवर आधाररत खचाणचा कनणणय घेऊ शितो. (मकिना ते मकिना / वषण ते वषण) ि) िािी सवलती देऊन कविीत________ प्राप्त िोते. (वाढ, घट) ड) ……………… िे ग्राििाांद्वारे िेले जाते उत्तर -अ) दृश्य ब) मकिना ते मकिना ि) वाढ ड) प्रकसद्धी/ प्रचार ÿ.२ सÂय िकंवा असÂय ते सांगा १. कनमाणत्याचा मोठा नफा कविी प्रचाराच्या जलद वाढीसाठी योगदान देत नािी. २. उत्पादन कमश्रण िे प्रचार कमश्रणाचा घटि नािी. ३. युरेिा फोब्सण िी थेट कवपणनाची रणनीती आिे ४. जाकिरातींमध्ये सांदेशात, माध्यमाांवर आकण प्रत्येि गोष्टीवर कवपणिाचे कनयांत्रण नसते ५. प्रकसद्धी किरिोळ कविेत्याद्वारे िेली जाते. (उत्तर १. सत्य, २. सत्य, ३. सत्य, ४. असत्य, ५. असत्य) ÿ .३ Öतंभ जुळवा १. जाकिरात अ. समाधानी किांवा असमाधानी ग्रािि २. प्रकसद्धी ब. लक्ष्य ग्रािि ३. कवभाजन ि. कविीचा प्रचार ४. कविी प्रोत्सािन ड. अांकतम ग्राििाला कविी ५. किरिोळ कविेता इ. सशुल्ि पदोन्नती (उत्तर- १- इ, २- अ, ३- ब, ४- ि, ५- ड) munotes.in

Page 55

किरिोळ व्यापार
व्यवस्थापन धोरण - I
55 ÿ. ४ िटपा िलहा. १. कनयोजन प्रकिया २. जाकिरात ३. वैयकिि कविी ४. प्रकसद्धी ÿ.५ दीघª उ°रे िलहा १. किरिोळ बाजार कवभागणीवर एि सांकिप्त टीप कलिा. २. किरिोळ बाजार कवभागणीचा आधार स्पष्ट िरा. ३. किरिोळ कनयोजन प्रकियेवर थोडक्यात टीप कलिा. ४. जाकिरातीचे मित्त्व स्पष्ट िरा. ५. कविी प्रचारावर एि सांकिप्त टीप कलिा.  munotes.in

Page 56

किरिोळ व्यापार व्यवस्थापन
56 ४ िकरकोळ Óयापार ÓयवÖथापन धोरण – २ ÿकरण संरचना ४.० उिĥĶे ४.१ ÿÖतावना ४.२ संबंध िवपणन धोरणे ४.३ úाहक धोरणे ४.४ सारांश ४.५ ÖवाÅयाय ४.० उिĥĶे: किरिोळ व्यापार िवøìमÅये úाहक ÓयवÖथापनाचे (CRM) महßव समजून घेणे. किरिोळ व्यापार मूÐय साखळी आिण किरिोळ व्यापार िवøìचे जीवनचø यावर चचाª करणे. किरिोळ व्यापार ÓयवसायामÅये मनुÕयबळाची (HR) भूिमका आिण आÓहाने समजून घेणे. úाहक वतªन आिण खरेदी िनणªय ÿिøयेचे परी±ण करणे. किरिोळ व्यापार धोरणाचा भाग Ìहणून úाहक सेवेचे वणªन करणे. ४.१ ÿÖतावना संबंध िवपणन दीघªकाळ िटकणारे úाहक समाधान आिण िनķा यांना ÿोÂसाहन देÁयासाठी युĉìचे िम®ण वापरते. संबंध िवपणनामÅये सिøय úाहक सेवा, अिभÿाय कायªøम, िनķा कायªøम आिण उÂपादनाचे फायदे उधृत करणे यासार´या गोĶéचा समावेश होतो. ४.२ संबंध िवपणन धोरणे शाĵत आनंद आिण úाहक िनķा यांना ÿोÂसाहन देÁयासाठी संबंध िवपणनामÅये धोरणांचे संयोजन वापरले जाते. सिøय úाहक सेवा, िनķा कायªøम, अिभÿाय मागणे आिण तोट्यांपे±ा उÂपादना¸या फायīांवर जोर देणे ही सवª संबंध िवपणनाची उदाहरणे आहेत. ४.२.१ िकरकोळ Óयापारिवøì मधील úाहक संबंध ÓयवÖथापन (CRM) úाहकां¸या जीवनचøात úाहक संवाद आिण मािहतीचे ÓयवÖथापन आिण िवĴेषण करÁयासाठी, Óयवसाय úाहक संबंध ÓयवÖथापन (CRM) Ìहणून ओळखÐया जाणाö या िविवध पĦती, धोरणे आिण तंý²ानाचे संयोजन वापरतात. úाहक िटकवून ठेवÁयासाठी आिण िवøì वाढवÁयासाठी úाहकांशी संवाद मजबूत करणे हा उĥेश आहे. munotes.in

Page 57

किरिोळ व्यापार
व्यवस्थापन धोरण – २
57 ४.२.२ िकरकोळ Óयापार िवøìमÅये úाहक संबंध ÓयवÖथापनचे (CRM) महßव: úाहक िटकवून ठेवÁयास ÿोÂसाहन देÁयासाठी आिण िवøì वाढवÁयासाठी úाहकांशी खालील मागा«नी परÖपरसंवाद मजबूत करणे हा उĥेश आहे: १. úाहक łपांतरण जेÓहा एखादा संभाÓय úाहक अंितम खरेदी कłन úाहकात łपांतåरत होतो तेÓहा úाहक संबंध ÓयवÖथापना¸या ŀĶीकोनातून, Óयावसाियकाला úाहकांबĥल अिधक जाणून घेÁयाची आिण Âयां¸या खरेदीचे मूÐय वाढवÁयाची ही उ°म संधी असते. िवøì¸या िठकाणी úाहकांना उÂपादनांचे पुनिवªपणन करणे, अिधक¸या खरेदीसाठी संधी देणे आिण úाहकांना वृ°पýे, ईमेल या माÅयमातून िनķा कायªøमासाठी ÿलोिभत करणे ही याची काही उदाहरणे आहेत. २. úाहक धारणा िनķा वाढवÁयासाठी úाहकांनी परत येत राहणे आिण दीघª कालावधीत पुÆहा खरेदी करणे हे धारणा टÈÈयाचे उिĥĶ आहे. úाहकांना Âयां¸या मागील खरेदीशी तुलना करता येणारी िकंवा Âयांना पूरक अशी उÂपादने देÁया¸या ±मतेमुळे, úाहक संबंध ÓयवÖथापन संपूणª धारणा टÈÈयात महßवाचे आहे. ३. úाहकांची िनķा मजबूत करणे úाहक संबंध ÓयवÖथापन ÿÂयेक úाहकाला Âयां¸या मागÁया चांगÐया ÿकारे समजून घेÁयासाठी Öवतंýपणे ल± क¤िþत करÁयास स±म करते. हे Óयवसायाला दीघªकालीन úाहकांना आकषªक योजना आिण बि±से देÁयास स±म करते, ºयामुळे úाहकां¸या िनķेला ÿोÂसाहन िमळते. याचा फायदा किरिोळ व्यापार िवøेÂयांना होतो कारण िनķावान úाहक पुÆहा खरेदी करÁयाची अिधक श³यता असते, ºयामुळे िवøì आिण नÉया¸या चालना िमळते. ४. िवभाजन úाहकांना वेगवेगÑया िवभागांमÅये िवभागून Âयांना योµयåरÂया संबोिधत केले जाऊ शकते. किरिोळ व्यापार िवøेता कुटुंबे, मुले, शाकाहारी, मांसाहारी, ÿथमच खरेदी करणारे, अनुभवी खरेदीदार,वारंवार मोठी खरेदी करणारे खरेदीदार, ³विचत मोठी खरेदी करणारे खरेदीदार इ. ÿकारे िवपणीचे िवभाजन कł शकतो. या बाजार/िवपणी िवभाजनामुळे लिàयत úाहकांसाठी काम करणारी एक चांगली योजना िवकिसत करणे सोपे होते. ५. úाहक मािहती úाहक संबंध ÓयवÖथापन ÿÂयेक úाहका¸या मािहतीचा मागोवा ठेवते, ºयात Âयांची सवाªत अलीकडील खरेदी, Âयांची मािहती आिण संपकª øमांक यांचा समावेश होतो. हे úाहका¸या संपूणª मािहतीचे दÖतऐवजीकरण करÁयात मदत करते जेणेकŁन Óयावसाियकाला úाहकांना वैयिĉकåरÂया जाणून घेता येईल आिण िनयिमत úाहक कोण आहेत आिण Âयां¸या मागÁया काय आहेत हे अिधक चांगÐया ÿकारे समजू शकेल. हे Âयाला गरजा ओळखÁयात, चांगला Óयवसाय िमळिवÁयात आिण आÖथापनांमधील úाहकांचा खरेदीचा अनुभव सुधारÁयात मदत करते. munotes.in

Page 58

किरिोळ व्यापार व्यवस्थापन
58 ४.२. ३ िकरकोळ Óयापार मूÐय साखळी मूÐय साखळी ही काया«ची मािलका आहे. ही मािलका, Óयवसाय हा úाहकांना उÂपादन िवतरीत करÁयापूवê पूणª करतो. मूÐय शृंखला ही िवचारा पासून ते िवतरणापय«त उÂपादन िमळवÁया¸या सवª पायöयां जसे कì आराखडा, उÂपादन, िवतरण आिण िवपणन यानी बनलेली असते. वÖतूंचे उÂपादन करणाö या Óयवसायांसाठी, मूÐय शृंखला उÂपादना¸या िवकासामÅये वापरÐया जाणाö या क¸¸या मालापासून सुł होते आिण उÂपादन अंितम úाहकांना िवकले जाÁयापय«तचा संपूणª कालावधी Óयापते. मूÐय शृंखला Óयवसायाला पåरचालनातील िनŁपयोगी ±ेýे शोधÁयास मदत करते तसेच उÂपादन आिण नफा वाढवÁयासाठी िनणªयांना समथªन आिण ÿिøया सुÓयविÖथत कł शकते. मूÐय शृंखला िवĴेषण आÂमिवĵासाने कंपÆयांना Âयांचे úाहक Âयां¸याशी िटकून राहÁयासाठी पुरेसे सुरि±त असÐयाचे सुिनिIJत करÁयास मदत करते.
मूÐय साखळी संकÐपनेचे िनमाªते, मायकेल ई. पोटªर यांनी कंपनी¸या िøयांचे ÿाथिमक आिण आधारभूत/आधाåरत अशा दोन मु´य गटांमÅये वगêकरण केले आहे. ÿाथिमक िøया Ļा उÂपादनाची भौितक िनिमªती, देखभाल, िवøì, आिण आधार याशी िनगिडत असतात. भौितक वÖतूचे उÂपादन, देखभाल, िवøì आिण समथªन या सवा«वर ÿाथिमक िøयांचा पåरणाम होतो. "अंतगाªमी लॉिजिÖटक" हा शÊद िवøेÂयांसह बाĻ संसाधने आंतåरकåरÂया कशी ÓयवÖथािपत आिण हाताळली जातात याचे वणªन करते. या बाहेरील संसाधने, ºयांना "इनपुट" असेही संबोधले जाते, यात क¸चा मालाचा समावेश होतो. पåरचालन ही अशा ÿिøया आिण कृती आहेत ºया वÖतू िकंवा सेवांमÅये इनपुटचे łपांतर करतात (ºयाला "आउटपुट" असे देखील Ìहणतात) ºया úाहकांना उÂपादन आिण क¸¸या माला¸या िकंमतीपे±ा अिधक िकंमतीसाठी िवकतात. úाहकांना उÂपादन आिण सेवा िवतरण हे बिहगाªमी लॉिजिÖटक Ìहणून ओळखले जाते. यामÅये मािहती गोळा करणे, संúिहत करणे आिण िवतåरत करणे याचा समावेश होतो.
munotes.in

Page 59

किरिोळ व्यापार
व्यवस्थापन धोरण – २
59 संस्थे¸या ÿाथिमक िøयांना सहाÍयक िøयाĬारे समिथªत केले जाते, ºयात खालील गोĶéचा समावेश होतो: ÿाĮी: पुरवठादार शोधणे, Âयां¸याशी संपकª ÓयवÖथािपत करणे, ÖपधाªÂमक िकंमतéसाठी वाटाघाटी करणे आिण उÂपादन िकंवा सेवा तयार करÁयासाठी आवÔयक सािहÂय आिण संसाधने िमळवÁयात गुंतलेली इतर काय¥ यांचा यात समावेश होतो. तांिýक ÿगती: संशोधन आिण िवकास, मािहती तंý²ान ÓयवÖथापन आिण सायबरसुर±ा मदत या सार´या िøयांचा कंपनी¸या तांिýक ±मतां¸या देखभालीमÅये समावेश होतो. मनुÕयबळ ÿशासन यामÅये िनयुĉì, ÿिश±ण, कंपनीची संÖकृती तयार करणे आिण िटकवून ठेवणे आिण भक्िम कमªचारी संबंध ÿÖथािपणे यांचा समावेश होतो. सामाÆय ÓयवÖथापन, कायदेशीर, ÿशासकìय, िव°, लेखा, गुणव°ा हमी आिण जनसंपकª यासह सवª आवÔयक Óयावसाियक काय¥ कंपनी¸या पायाभूत सुिवधांमÅये समािवĶ असतात. किरिोळ व्यापार िवøेÂयांना मूÐय ®ुंखलेचा खालीलÿमाणे लाभ होतो : अ. अकायª±म िठकाणे शोधणे आिण सुधाराÂमक कारवाई करणे. ब. िविवध कॉपōरेट पåरचालनासाठी िनणªय घेÁयास समथªन देणे. क. पåरचालन सुÓयवÖथािपत कłन खचª कमी करताना उÂपादनात वाढ करणे. ड. िविवध Óयवसाय ±ेýे आिण पåरचालनामधील संबंध आिण परÖपरावलंबन समजून घेणे. ई. मु´य बलÖथाने आिण सुधारणेची ±ेýे ओळखणे. फ. ÿितÖपÅया«वरील खचाªचा फायदा ÿÖथािपत करणे. ४.२.४ िकरकोळ Óयापार जीवन चø किरिोळ व्यापार जीवन चø िसĦांत सÅयाचे किरिोळ व्यापार Öवłप कसे आिण का वाढतात याचे वणªन करते. किरिोळ व्यापार जीवन चøाचा ÿभाव िविवध घटकांशी जोडलेला आहे, ºयात िकंमत चø, बाजारातील वातावरण, Öथूल आिथªक अिÖथरता आिण बरेच काही समािवĶ आहे, जे िी या कÐपनेला बळकटी प्रधान करते. यात खालील चार टÈपे आहेत: १. सुरवात: यात Óयावसाियक ÿिøयांमÅये सुधारणा आिण िवकास तसेच नवीन किरिोळ व्यापार ÿकार/Öवłपांचा समावेश आहे. याÓयितåरĉ, नवीन ÿकार िवकिसत करÁया¸या खचाªमुळे नवीन तंýांचा वापर करणाö या किरिोळ व्यापार Óयवसायांसाठी नफा िमळवणे कठीण होत आहे. या गृहीतकानुसार, बदलÂया Óयवसाय पĦती किरिोळ व्यापार संÖथांमÅये नावीÆय आणÁयास स±म करतात. Óयवसाय पĦतéची पुनरªचना करताना मु´यतः पåरचालन खचª आिण उÂपादन िकंवा सेवे¸या िकंमती कमी करणे आवÔयक आहे. उÂपादन िम®ण, úाहक सेवा, िवøì, दुकानांची िनवड, किरिोळ व्यापार आराखडा िकंवा िवøì जािहरात तसेच इतर पĦती ºयापैकì काही वारंवार munotes.in

Page 60

किरिोळ व्यापार व्यवस्थापन
60 एकिýत केÐया जातात अशा पĦतीने देखील नािवÁयपूणª प्रकिया पार पडल्या जाऊ शितात. नवीन किरिोळ व्यापार Öवłपाचा मागª दाखवणारा Óयवसाय अधूनमधून टीकेचा क¤þिबंदू बनतो. या कालावधीत नवीन ÿकारांची िनिमªती कदािचत शýुÂव देखील आणू शकते. यावेळी बाजारातील कमी िहÖसा असÐयामुळे वतªमान ÖपधाªÂमक बाजारावर Âयाचा कमीत कमी ÿभाव पडतो. २. वाढ: िवÖतारा¸या टÈÈयात, úाहक नवीन Óयवसाय संरचना ÖवीकारÁयास सुरवात करतात आिण उīोग Óयावसाियक Âयां¸या वैिशĶ्यांमÅये पारंगत होत असतात. Âयामुळे बाजारातील वाटा आिण अनुकरण या दोÆहéमÅये वाढ होत असते. किरिोळ व्यापार संÖथा नवीन पĦती वापरत असतात तसेच इतर पारंपाåरक मागª देखील वापरत असतात. ºया संÖथांनी ÿथम Âयां¸या कायªÿणाली सुधारÐया आहेत Âया नंतर Âयांची िवøì आिण नफा वाढवू शकतात. मÅयंतरी, नवीन आिण नािवÆयपूणª किरिोळ व्यापार प्रारूप प्रस्ताकवत करणाö या Óयवसायांमधील Öपधाª वाढू लागते. अिुशल संस्थांचे úाहक आता किरिोळ व्यापार संस्थांचे वÖतू आिण सेवांची िनवड करÁयाचे उिĥĶ ठरवू लागतात ºयात झटपट पåरवतªन होऊ लागते. ३. पåरप³वता: किरिोळ व्यापार प्रारूप असलेÐया कंपÆया सÅया Âयांचा बाजार िहÖसा आिण úाहक सं´या वाढिवÁयात अ±म असतात. किरिोळ व्यापार िवøेते ºयांनी वाढी¸या टÈÈयात उÂकृĶ कामिगरी केली ते सÅया Âयांचा बाजारातील िहÖसा राखÁयाचा ÿयÂन करत असतात. तथािप, नÉयाचे ÿमाण कमी होऊ लागते कारण नवीन किरिोळ व्यापार प्रारूपसह कोणतीही संस्था इतरांपे±ा फायदा िमळवू शकत नसतात, अशा ÿकारे Óयवसायांना Âयां¸या किंमती ÿितÖपÅया«ना मागे टाकÁयासाठी कमी कराÓया लागतात. Âयामुळे, ÿÂयेक Óयवसायासमोर असलेले मूलभूत आÓहान Ìहणजे खचª कसे कमी करायचे. ÖपधाªÂमक वातावरणात, Óयवसाय एक वेगळी कस्थती ÿाĮ करÁयासाठी अिधक Öथािपत आिण िÖथर बाजारपेठ िवकिसत करÁयाचा ÿयÂन करतात. नवीन Öवłपांचे िविशĶ गुण हळूहळू नाहीसे होऊ लागतात आिण Âयांची जागा पारंपाåरक Öवłपांनी घेऊ लागतात. पåरणामी, दुसरी नवीन रचना तातडीने ÖवीकारÁयाची ही एक महßवाची संधी असते. ४. घसरणीचा कालखंड: úाहकां¸या खरेदी¸या बदलÂया सवयी आिण नवीन Öवłपां¸या उदयामुळे बाजार आकुंचन पावू लागते. पारंपाåरक पद्धती (मूळ नवीन पद्धतीसह) नफा िमळवण्यात अपयशी ठरू लागतात. परंतु घटÂया िवøìमुळे Âयांचे ल±णीय नुकसान झालेले असते. काही Óयवसाय या काळात बाजार सोडून देÁयाचा िनणªय घेतात. पåरणामी, समान किरिोळ व्यापार ÖवłपांमÅये जाÖत Öपधाª नसते, परंतु िभÆन ÖवłपांमÅये अिधक आिण तीव्र Öपधाª असते. पारंपाåरक Öवłपातील किरिोळ व्यापार िवøेते किंमतीवर Öपधाª करतात, ºयामुळे Âयांचा नफा कालांतराने कमी होतो. सेवा, उÂपादन गुणव°ा munotes.in

Page 61

किरिोळ व्यापार
व्यवस्थापन धोरण – २
61 आिण Óयवसाय कियािलाप यासार´या इतर ±ेýांमधील प्रकवण्यतेमुळे, नवीन Öवłप वापरणाöया किरिोळ व्यापार िवøेÂयांना Öपध¥वर फायदा होतो.
४.२.५ िकरकोळ Óयापारातील एचआरएम किरिोळ व्यापारातील कामिगरीचे मूÐयमापन हे एच आर एम उिĥĶां¸या संदभाªत केले जाते. जर उिĥĶे ÖपĶपणे सांिगतली आिण कमªचाö यांनी Öवीकारली, तर ते Öवैि¸छक सहकायाªला ÿोÂसाहन देतात आिण मानवी ÿयÂनांमÅये सुसंवाद वाढीस मदत होते. किरिोळ व्यापारामÅये एच आर एम चा खरोखरच Óयापक आिण वैिवÅयपूणª वापर वाढत आहे. किरिोळ व्यापारा¸या कमªचाö याने व्यापारात ÿवेश केÐयापासून ते िनघÁया¸या वेळेपय«त पूणª करणे आवÔयक अशी सवª कामे एच आर एम मÅये समािवĶ आहेत. किरिोळ व्यापारामÅये एच आर एम बनवणाöया सÓहाªयÓहल-इंिटúेटेड ऑपरेशÆसपैकì नेमणूि, कनवड, स्थापना, प्रकशक्षण आिण कविास, पयªवे±ण आिण वेतन ही काही िाये आहेत. ४.२.६ िकरकोळ Óयापारातील एचआरचे वाढते महßव नव-नवीन संस्था िकरकोळ Óयापारात ºया दराने सामील होत आहेत, Âया दराने लàय बाजार, ÓयवÖथापन, ÿशासन आिण कमªचाö यां¸या झपाट्याने बदलणाö या गरजा पूणª करÁयासाठी किरिोळ व्यापार Óयवसायाला जबाबदाö या, कायªपĦती आिण संसाधनांची रचना आिण िनयुĉì करÁयाची आवÔयकता कनमााण होत आहे. उ¸च उलाढाल दर आिण पाý कामगारांची वाढती गरज यामुळे किरिोळ व्यापार संस्थांनी कमªचारी वाढ धोरणांस ÿाधाÆय िदले आहे. सद्यकस्थती मÅये, ÿÂयेक किरिोळ व्यापार िवøेÂयाचे मु´य ÿाधाÆय होते, िवÖताराचे डावपेच, āँड िबिÐडंग आिण िवøì. परंतु स±म, भिवÕयासाठी तयार ÿितभे¸या कमतरतेला सामोरे जाणे, उ¸च कामिगरी राखणे आिण गंभीर ÿितभेचे अिÖतÂव िटकवून ठेवÁयात मोठे अडथळे येतात. Âयामुळे, भारतीय किरिोळ व्यापार ±ेýासाठी महßवाचा ÿij हा आहे कì, आिथªक अडचणी आिण कौशÐयाची कमतरता या दोÆहéचा सामना करताना Óयवसाय उ¸च कामिगरी कशी राखू शकतात. उदारीकरणामुळे वाढलेÐया ÖपधाªÂमकते¸या आÓहानाला
िकरकोळ Óयापाराचे जीवन चøŢ munotes.in

Page 62

किरिोळ व्यापार व्यवस्थापन
62 सामोरे जाÁयासाठी, भारतीय संÖथांनी कमªचारी सदÖयांमÅये नवकÐपना आिण सजªनशीलतेला ÿोÂसाहन देÁयासाठी अÂयाधुिनक एचआर ÓयवÖथापन पĦती लागू करÁयास सुŁवात केली आहे. किरिोळ व्यापार ±ेýा¸या वाढÂया गरजा पूणª करÁयासाठी केवळ आøमक एचआर धोरणेच स±म होऊ शितील. कोणÂयाही किरिोळ व्यापार िवøेÂयासाठी, यशÖवी िनयोजन, आयोजन आिण रणनीती उÂकृĶ अंमलबजावणीसह हाताशी असणे गरजेचे असते. याÓयितåरĉ, अंमलबजावणी केवळ संघां¸या सिीय कौशÐयांवर अवलंबून असते. या उīोगात कायªरत असलेÐया कोणÂयाही संस्थेने यशÖवी होÁयासाठी पåरपूणª भरती आिण िनवड ÿिøया, ब±ीस धोरणे, कायªÿदशªन ÓयवÖथापन ÿणाली आिण Óयापक कमªचाö यांचा सहभाग आिण ÿिश±ण यासह उ¸च कायªÿदशªन कायª पĦती िवकिसत करणे आवÔयक आहे. या ÿणालéमÅये सवªसमावेशक भरती आिण िनवड ÿिøया, पुरÖकार धोरणे आिण कायªÿदशªन ÓयवÖथापन ÿणाली समािवĶ करणे आवÔयक आहे. किरिोळ व्यापार संस्थेचे यश हे ते कोणÂया ÿकार¸या एचआर रणनीती वापरत आहेत, आिण लोकांचे ÓयवÖथापन कसे करतात यावर अवलंबून असते. मानव संसाधन कमªचारी हा ÿÂयेक संÖथेचा कणा असतो. संघिटत किरिोळ व्यापार िवøेÂयांमÅये वाढÂया Öपध¥मुळे किरिोळ व्यापार ±ेýाला अडचणीस सामोरे जावे लागत आहे. किरिोळ व्यापार ±ेýातील एचआर िवभाग, जो एक ऑपरेशनल िाया िृती Ìहणून सुł झाला होता परंतु लवकरच त्याचा Óयवसायात एक धोरणाÂमक भागीदार बनÁयाची अपे±ा कनकमात झाली आहे, वेगाने बदलणाöया किरिोळ व्यापार ů¤डमुळे ल±णीय पåरणाम होत आहे. भारतातील किरिोळ व्यापार ÿमाणे एचआर िवभागा¸या कायªपĦतीतही बदल झाला आहे. सुŁवातीला, एचआरकडे एक सहाÍयक भूिमका Ìहणून पािहले जात होते ºयात ÿामु´याने कमªचारी भरती आिण रजा ÓयवÖथापन यावर ल± क¤िþत केले जात असे. एचआर साठी ÿमुख कायªÿदशªन उपाय केवळ ठराकवि लक्षयांवर क¤िþत होते. िवकिसत होत चाललेले Óयावसाियक वातावरण आिण िश±णाĬारे एचआर िøयाकलापां¸या वाढÂया संपकाªमुळे आता Óयावसाियक भागीदाराची भूिमका िवकिसत झाली आहे. एफडीआय सुł झाÐयामुळे आिण मोठ्या किरिोळ व्यापार िवøेÂयां¸या ÿवेशामुळे एचआर संघांसमोर अनेक समÖया आहेत, जसे कì िमाचारी िटकवून ठेवणे, नोकöयांमधील नवकÐपना, उÂपादकता वाढवणे आिण उलाढाल कमी करणे. ४.२.७ िकरकोळ Óयापारातील एचआर समोरील आÓहाने किरिोळ व्यापार िवøìमÅये मनुÕयबळ ÓयवÖथापनामÅये अनेक अडचणी आहेत ºयांची खाली कवस्तुतपणे चचाª िरण्यात आली आहे: १. कमªचाö यांची धारणा किरिोळ व्यापार एचआरसाठी अिलकड¸या वषा«त सवाªत मोठी समÖया Ìहणजे कमªचारी शोधणे आिण कटिवून ठेवणे ही आहे. या समÖया हाताळÁयाचे आÓहानाÂमक काम एचआरवर येते. अिÖथर Óयवसायात कमªचारी भरती करÁयासाठी आिण Âयांना कटिवून ठेवÁयासाठी, एचआरने सजªनशील धोरणे िवकिसत िरणे गरजेचे असते. कमªचाö यांची ÓयÖतता वाढवणे, munotes.in

Page 63

किरिोळ व्यापार
व्यवस्थापन धोरण – २
63 कठोर पåर®म करणे, वेतन आिण फायदे वाढवणे, अंदाजे वेळापýक आिण हमी िदलेले तास ÿदान करणे आिण अडचणी समजून घेÁयासाठी सखोल िनगªमन मुलाखती घेणे आिण कमªचारी िनयो³ÂयामÅये सिøयपणे काय गरजेचे आहे तसेच हे कसे करावे याची काही उदाहरणे आहेत. असं´य किरिोळ व्यापार िवøेÂयांनी आधीच कामगारांची िनयुĉì आिण कटिवून ठेवÁयासाठी Âयांचे ÿयÂन वाढवले असल्याचे कदसून येत आहे. २. कायªबल ÓयवÖथापन कमªचाö यांचे ÓयवÖथापन करÁयासाठी नेहमीच िविवध नोकö या आिण कतªÓये कुशलतेने हाताळणे आवÔयक असते. िनयो³Âयां¸या उत्तरदाकयत्वाच्या कतªÓय िवÖतारामुळे, िनयोĉे आता Âयां¸या कमªचाö यांसाठी पूवêपे±ा अिधक मागा«नी जबाबदार आहेत, ºयामुळे कमªचाö यांचे ÓयवÖथापन एक आÓहानाÂमक उपøम बनले आहे. वेतन पारदशªकते सार´या ±ेýात वाढÂया कायīामुळे हे लवकरच बदलÁयाची श³यता नािारता येत नाही. याÓयितåरĉ, ÓयवÖथापन जबाबदारी¸या संपूणª ®ेणी¸या शीषªÖथानी राहÁयात अयशÖवी झाÐयास कमªचाö यां¸या समाधानावर आिण शेवटी, कमªचारी धारणा दरांवर घातक पåरणाम होऊ शकतात. वकªफोसª मॅनेजम¤ट सॉÉटवेअर वापłन, संस्था एचआर ÓयवÖथापकांना समग्र आढावा देऊ शकते आिण कंपनीतील ÿÂयेकाला मािहती देऊ शकते, तसेच िनणªय घेणाö यांना अिधक संसाधने कोठे आवÔयक आहेत हे देखील पाहण्यास मदत होऊ शिते. ३. कमªचारी ÿिश±ण कमªचाö यांना Âयां¸या ±मता बळकट करÁयासाठी आिण Âयांची कौशÐये वाढवÁयासाठी, कामावर आिण िाया क्षेत्राच्या पलीकडे, ÿिश±ण योजना असणे आवÔयक असते. तरीही, िवशेषतः जर कमªचारी उलाढालीचा दर ल±णीय असल्यास, कमªचाö यां¸या मागणीनुसार ÿिश±ण कायªøम राबिवणे आÓहानाÂमक असू ठरू शिते. पåरणामी, एचआर कायªसंघाने नोकरी आिण ÿिश±ण यां¸यातील समतोल साधÁयासाठी अिधक कठोर पåर®म केले पािहजेत. Óयवसायाने ÿÂयेक नवीन ÿिश±णामÅये गुंतवणूक करणे आवÔयक असते. एकदा पाý म्हणून नेमणूि झाÐयानंतर ते संस्थेसाठी महßवपूणª योगदान देऊ शितात. पåरणामी, या ÿकार¸या Óयĉìची देखभाल करणे आिण Âयांची ÿितबĦता सुिनिIJत करणे यास देखील ÿाधाÆय असले पािहजे. ४. तंý²ानाचा वापर हळुहळू िडिजटल पåरवतªनाचा ÿसार होत आहे, याला मानव संसाधन िवभाग देखील अपवाद नाही. उÂपादकता सुधारÁयासाठी, गुणवत्ता िाया संघास Âयां¸या कायªपĦतéचे िडिजटायझेशन आिण ऑटोमॅिटकेशन करावे लागते. तंý²ान आिण िवशेष एचआर सॉÉटवेअरमुळे यांिýक आिण ÿशासकìय कतªÓये अिधक वेगाने पार पाडली जाऊ शकतात, तसेच धोरणाÂमक िायाासाठी वेळ राखून आिण योग्य िनणªयासाठी महßवपूणª मािहतीचा स±म समावेश िेल्यास मदत होऊ शिते. munotes.in

Page 64

किरिोळ व्यापार व्यवस्थापन
64 ५. कमªचारी ÿितबĦता आिण कÐयाण सवª Óयवसायांनी कमªचारी ÿितबĦता आिण त्यांचे कÐयाण ÓयवÖथािपत करणे आवÔयक असते, जे सामाÆयत: मानव संसाधन िवभागा¸या क±ेत येते. ह्याचे फायदे पुढील प्रमाणे: वाढलेली ÿभावीता आिण उÂपादकता अिधक समाधानी úाहक कमी उलाढाल दर आिण अनुपिÖथती पातळी वाढलेले उÂपÆन कमªचाö यांचे समाधान मोजÁयासाठी िनयिमत कमªचारी समाधान सव¥±ण हा एक ŀĶीकोन आहे. मानव संसाधन िवभाग या मािहतीचा वापर कłन ÿितबंधाÂमक उपाय कł शकतो आिण पåरणामांचा मागोवा घेऊ शकतो. कामगारां त्यांचे मत मांडण्याचे स्वतंत्र आहे आिण संÖथेला Âयां¸या समÖयांची काळजी आहे ह्याची जाणीव िरून देणे देखील महßवाचे असते. ६. िनयम सरकारी िनयम आिण कविनयमन देशांदरÌयान तसेच राºयापरत्वे बदलत असतात. या िनयमांमÅये रोजगार, वेतन, सुर±ा आिण आरोµय इÂयादी कायīांचा समावेश असतो. ह्यामुळे एच आर एम चे िाया ±ेý अिÖथर बनत असते तसेच सवª चढउतार कायदेशीर मागÁयांना त्यांना सामोरे जावे लागत असते. ७. कमªचारी आकार कमी करणे कमी कामिगरी असणाö या कमªचाö यांना िकंवा िवभागांना िमी िरणे यास संस्थेचे कमªचारी कायमचे कमी करÁयाची ÿिøया Ìहणजे आकार कमी करणे असे म्हणतात. आकार कमी करणे हे एक ÿचिलत संÖथाÂमक तंý आहे, जे वारंवार मंदी तसेच अयशÖवी संस्थेशी जोडलेले असते. खचª कमी करÁयाचा सवाªत जलद ŀĶीकोन Ìहणजे कमªचाöयांना िमी िरणे तसेच संपूणª शाखा, Öटोअर िकंवा िवभाग बंद केÐयाने संस्थे¸या पुनगªठना दरÌयान िवøìसाठी मालम°ा कनमााण होण्यास मदत होते. सिीय ÿितÖपधê आिण अिÖथर Óयावसाियक पåरिÖथतीमुळे, किरिोळ व्यापार ±ेýात देखील ह्या पररकस्थती िदसून येत आहेत. ४.३ úाहक धोरणे úाहकांची खरेदीची वतªणूक ही úाहकाची अंितम खरेदी सवय असू शिते. किरिोळ व्यापार िवøेÂयाने उÂपादने आिण सेवां¸या यशासाठी úाहकां¸या वतªनाचे परी±ण करणे आवÔयक असते. कवपणन संकÐपना úाहकांना समाधान देणारे (उपयुĉता ÿदान करणारे) तसेच िवपणन िम®ण (MM) िवकिसत करÁयासाठी úाहक काय, कुठे, केÓहा आिण कसे खरेदी करतात याचा अËयास करÁया¸या आवÔयकतेवर जोर देत असते. úाहक कोणता िकंवा कोण आहे हे ÖपĶपणे पåरभािषत न करता, व्यावसाईि संस्था बऱ्याच काळापासून úाहकां¸या वतªनावर चचाª करत आले आहेत. गेÐया काही दशकांमÅये भारतात किरिोळ व्यापार ±ेýाचा munotes.in

Page 65

किरिोळ व्यापार
व्यवस्थापन धोरण – २
65 झपाट्याने िवÖतार केला आहे. संघिटत आिण असंघिटत दोÆही किरिोळ व्यापार बाजार भारतीय पररप्रेक्षात आहेत. संघिटत किरिोळ व्यापार रचनेस ÖपĶपणे ÿाधाÆय देऊन, अलीकड¸या वषा«त Âयाचा झपाट्याने िवÖतार झाल्याचे कदसून येते. सद्यकस्थत बाजार, किरिोळ व्यापारा¸या समकालीन संिल्पनेकडे वाटचाल करत असल्याचे कदसून येत आहे. भारतातील किरिोळ व्यापार आøमकपणे िवÖतारत असÐयाने किरिोळ व्यापार जागांची मागणी अकधि प्रमाणत कदसून येत आहे. याÓयितåरĉ, डेिबट आिण øेिडट काडª¸या Óयापक वापराने भारतीय िवÖताåरत किरिोळ व्यापार úाहक संÖकृतीला मोठ्या ÿमाणात मदत केली आहे. किरिोळ व्यापार उīोगासाठी समकालीन úाहकां¸या वतªनाचे संशोधन अिधकािधक महßवाचे होत आहे, कारण úाहक अिधक शिĉशाली, हòशार आिण Öमाटª होत आहेत. कोठे खरेदी करायची याचा िनणªय घेताना úाहक Öटोअरची वैिशĶ्ये िवचारात घेतात. Öटोअर िवशेषता किरिोळ व्यापार िवøेÂयांĬारे Âयां¸या िविशĶ कायाªÂमक धोरणांनुसार सादर केÐया जातात. ४.३.१ िकरकोळ Óयापार संदभाªत úाहक वतªन किरिोळ व्यापार úाहकांना समजून घेणे Ìहणजे किरिोळ व्यापार आÖथापनांमÅये Âयां¸या खरेदी¸या सवयी समजून घेणे. खरेदी कोण, केÓहा आिण कशी केली जाते हे समजून घेÁयासाठी, úाहकांना समजून घेणे महÂवाचे आहे. िवøì जािहरातéवरील úाहकां¸या ÿितिøयांचे मूÐयांकन कसे करावे हे समजून घेणे देखील िततकेच महßवाचे आहे. संस्थे¸या अिÖतÂवासाठी आिण यशासाठी, किरिोळ व्यापार उīोगातील úाहकांना समजून घेणे महßवाचे आहे. यशÖवी कवपणन रणनीती िवकिसत करÁयासाठी आिण अंमलात आणÁयासाठी आिण कवपणन कमश्रणा¸या चार Ps (उÂपादन, िकंमत, Öथान आिण जािहरात) लागू करÁयासाठी दीघªकालीन उ¸च महसूल िनमाªण करÁयासाठी, किरिोळ व्यापार संÖथेला úाहकां¸या वतªनाची ठोस समज असणे आवÔयक असते. úाहकां¸या गरजा, इ¸छा आिण इ¸छा समजून घेणे आिण Âयांचे समाधान करणे हे िवपणन िवभागाचे ÿाथिमक कतªÓय आहे. úाहकां¸या वतªनामÅये वÖतू आिण सेवांचे संपादन, वापर आिण िवÐहेवाट या सवª बाबéचा समावेश होतो. úाहका¸या संदभाªत, गट आिण संÖथा िवचारात घेतÐया जातात. úाहकांचे वतªन समजून घेÁयास अयशÖवी होणे ही आप°ीची कृती असू शिते, कारण अनेक Óयवसायांना ह्याची प्रचीती आलेली असते. उदाहरणाथª, वॉल-माटªने लॅिटन अमेåरकेत यूएस माक¥ट ÿमाणेच Öटोअर लेआउटसह ऑपरेशन सुł केले. तथािप, लॅिटन अमेåरकेतील úाहक अमेåरकेतील úाहकांपे±ा पूणªपणे िभÆन आहेत. ह्याचाच पररणाम म्हणून वॉल-माटªने नकाराÂमक पåरणाम अनुभवले आिण ठोस फरक करÁयात अयशÖवी झाले. ४.३.२ खरेदी Óयवहार ÿिøया "खरेदीचे वतªन हे गरजा आिण इ¸छांचे एक जिटल िम®ण आहे जे úाहकां¸या (1) सामािजक कायª (पालक, जोडीदार, कायªकताª इ.), (2) सामािजक आिण सांÖकृितक संदभª आिण िनयम यांसार´या घटकांĬारे ÿभािवत होते. आकां±ा आिण ÿितबंध," हावªडª िबझनेस åरÓĻूनुसार, खरेदी ÿिøया मािहती िमळवÁयापासून सुł होते आिण खरेदीनंतर¸या ÿितिøयांसह समाĮ होते. munotes.in

Page 66

किरिोळ व्यापार व्यवस्थापन
66 ४.३.३ úाहक खरेदी िनणªय वतªनातील टÈपे १. उ°ेजना िकंवा समÖया ओळखणे आवÔयक आहे - समÖयेचे ľोत हे लोकां¸या अगकणत गरजा आहेत आिण पूणª न झालेÐया मागÁया úाहकां¸या िवचारांमÅये तणाव आिण अÖवÖथता िनमाªण िरण्याचे िाया िरते. úाहक Âयां¸या गरजा पूणª करÁयासाठी वÖतू आिण सेवा िमळवू तसेच त्यांचा वापर देखील िरू शकतात. उदाहरणाथª, भूक लागÐयावर अÆनाची गरज िनमाªण होणे. २. मािहती/²ान शोध- जेÓहा úाहकाची मागणी पुरेशी असते, तेÓहा तो िकंवा ती Âया¸या गरजा पूणª करÁयासाठी सहज उपलÊध उÂपादनाचा वापरास पसंती देतील, परंतु अनेक पåरिÖथतéमÅये, जागृि úाहक हे नव नव मािहती¸या शोधात असतात. (a) सुधाåरत ल±- या पåरिÖथतीत, úाहक Âया¸या मागÁया पूणª कł शकतील अशा उÂपादनाच्या मािहतीसाठी अिधक ÿितसाद देत असतात. या ÿकरणात मािहतीचा नव्याने शोध िनिÕøय ठरू शितो. (b) सिøय मािहती शोध - या ÿकरणात, úाहक मािहती शोधणारा आहे आिण तो िविवध ľोतांकडून मािहती गोळा करतो. उदाहरणाथª, संगणक खरेदी करÁयाच्या तुलनेत िप»झा खरेदी करताना मािहतीचा शोध फारसा कमी अकधि असू शित नाही. ३. पयाªयी मूÐयमापन- या टÈÈयावर, úाहक अश्या पयाªयी उÂपादन गुणांवर आधाåरत िभÆन उÂपादने िकंवा āँडची तुलना आिण फरक िरतात, ºयामÅये úाहक शोधत असलेले फायदे ÿदान करÁयाची ±मता असते. ४. खरेदीची िनवड- िविवध उÂपादनां¸या गुणांवर आधाåरत अनेक वÖतू िकंवा āँडचे मूÐयांकन केÐयानंतर, úाहक Âया¸या िकंवा ित¸या पसंती¸या āँडवर आधाåरत खरेदीचा िनणªय घेतात. āँडची िनवड ही गुणव°ा, िकंमत इÂयादी िविवध घटकांवर अवलंबून असते. ५. खरेदीनंतरची सेवा: úाहक उÂपादन घेतÐयानंतर समाधानी िकंवा असमाधानी असू शकतो. खरेदीदाराचा आनंद िकंवा असमाधान हे खरेदीदारा¸या अपे±ा आिण उÂपादनाचे संभाव्य कायªÿदशªन यावर अवलंबून असते. ४.३.४ िकरकोळ Óयापार धोरणाचा भाग Ìहणून úाहक सेवा किरिोळ व्यापार संस्थेनेúाहक सेवेची िभÆनता Ìहणून ÿभावीपणे फायदा घेÁयासाठी काही िविशĶ सेवा मागªदशªक तßवे िवकिसत करणे आवÔयक असते. संÖथे¸या Óयवसायाची अचूक Óया´या करणे ही भक्िम सेवा संÖथा तयार करÁयाची पिहली पायरी आहे. एक संस्था जी आपÐया Óयवसायाची अितशय संि±Į Óया´या करते ती कवपणनमायोिपया (दुदुाष्टीतेचा अभाव) Ìहणून ओळखÐया जाणाö या प्रिार िवकिसत होÁयाचा धोका पÂकरत असते. आदशा व्यापार कनकमाती पायöया खालील प्रमाणे आहेत: munotes.in

Page 67

किरिोळ व्यापार
व्यवस्थापन धोरण – २
67 १ ली पायरी: ÿमुख úाहक ओळखणे आिण Âयांचे ऐकणे आिण Âयांना ÿितसाद देणे किरिोळ व्यापार िवøेÂयाने Âया¸या úाहकांना ओळखले पािहजे आिण Âयांना ÿाधाÆय िदले पािहजे. एकदा संस्थेने आपले महßवाचे úाहक ओळखले कì, Âयांचे खरेदीचे Öवłप आिण ÿसंग समजून घेणे आिण नंतर Âयांना योµयåरÂया पूणª करणे सोपे जाते. िविवध कारणांमुळे úाहकां¸या गरजा आिण अपे±ांमÅये चढ-उतार होत असतात. úाहकां¸या जीवनशैलीतील बदलामुळे úाहकां¸या अपे±ा बदलू शकतात, ºयाचा Âया¸या गरजांवरही पåरणाम होऊ शितो. मÅयमवयीन लोक आिण ºयेķ नागåरकांपे±ा तŁणां¸या गरजा आिण इ¸छा वेगÑया असतात. एखाīा Óयĉìने उÂपÆना¸या ÿमाणात वाढ केÐयामुळे Âया¸या इ¸छा देखील बदलू शकतात. Óयवसायाने संशोधन सुरु ठेवणे गरजेचे असते आिण सÅया¸या वातावरणात Âया¸या ग्राहिांच्या अपे±ांबĥल ÖपĶ असणे देखील गरजेचे असते. संÖथेसाठी याचे महßव भिवÕयातील Óयवसायाचे िनयोजन करणे आिण Öपध¥¸या आधीपासून तयार करणे ह्या द्वारे अधोरेकखत होते. पायरी २: उÂकृĶ सेवा पåरभािषत करणे आिण सेवा धोरण Öथािपत करणे उिĥĶे आिण ते ºयाĬारे Óयĉ केले जाऊ शकतात ते अंमलात आणÁयापूवê धोरण Öथािपत केले गरजेचे असते. अपवादाÂमक सेवा देÁयासाठी अशा सेवे¸या आवÔयकता ÿथम Öथािपत केÐया पािहजेत. या आवÔयकता तपशीलवार ÖपĶ िरणे गरजेचे असते आिण सवª संÖथा सदÖयांना पाठवÐया पािहजेत. मॅकडोनाÐड हे अशाच एका कंपनीचे उदाहरण आहे ºयाचे उिĥĶ उÂकृĶ úाहक सेवा ÿदान करणे होते. पायरी ३: मानके िनिIJती आिण कामिगरीचे मोजमाप: मु´य úाहक आिण Âयां¸या अपे±ा आिण कॉपōरेट उिĥĶांशी Âयांचा संबंध ओळखÐयानंतर अनेक मेिů³सवर संÖथेची कामिगरीची नोंद, मूÐयमापन, मोजमाप आिण शोध घेÁयासाठी व्यवस्थेची आवÔयकता असते. उदाहरणाथª, डोकमनोज कपझ्झा ३०िमिनटांत िडिलÓहरी करÁयासाठी वचनबĦ आहे. एखाद्या Óयĉìस ह्याची उपयुĉता मोजता येÁयाजोगी िविशĶ मानके कनकमात िरून ह्याचे मोजमाप िरता येऊ शिते. कायªÿदशªन िनकष कनकित िरण्याने लàयांचे पालन सुिनिIJत करÁयाÓयितåरĉ ÿÂयेक वेळी आवÔयकता पूणª केÐयावर िकंवा ओलांडÐयावर िवĵासाहªता वाढिवÁयास देखील मदत होते. आकण हीच úाहकां¸या आनंदाची पायरी होय. Âयाच वेळी, उिĥĶे पूणª करÁयात अयशÖवी झाÐयास सेवेतील उणीवा असल्यास त्यात योग्यरीत्या बदल िरून अंमलबजावी िरता येऊ शिते. पायरी ४: úाहकांसाठी काम करÁयाöया कमªचाöयांची िनवड, ÿिश±ण आिण स±मीकरण किरिोळ व्यापार िवøेÂयाला उÂकृĶ सेवा देÁयाची आशा असÐयास, िनणªय घेÁया¸या अिधकारासह वचनबĦ कमªचाö यांचा संघ तयार करणे आवÔयक असते. ÿिश±णामÅये úाहक कौशÐये, संवाद आिण उÂपादन कौशÐये समािवĶ करणे आवÔयक असते. कमªचाöयांना munotes.in

Page 68

किरिोळ व्यापार व्यवस्थापन
68 िनणªय घेÁयाचे अिधकार देणे हा Âयां¸यावर बरीच जबाबदारी सोपवÁयाचा एक मागª आहे. वेळोवेळी योग्यती िायावाही करÁयासाठी ÓयवÖथापनाची परवानगी आवÔयक असÐयास, जे úाहक वारंवार ÖटोअरमÅये वÖतू परत करतात िकंवा उÂपादन िकंवा सेवेबĥल असमाधानी असतात Âयांचा आणखी Ăमिनरास होÁयाची खाýी असते. पायरी ५: ÿोÂसाहन आिण ब±ीस: बहòतेक लोक आिथªक सुर±ेला ÿाधाÆय देत असताना, कठोर पåर®मास तयार असणे आिण तसेच कौतुक करणे कमªचाö यां¸या सवª शक्तीकनशी िाया िरण्याच्या इ¸छेवर मोठ्या ÿमाणात ÿभाव टाकू शकते. यासाठी किरिोळ व्यापार संÖथेकडून अितåरĉ ल± देणे आवÔयक आहे, कारण कविी प्रकतकनधी हे वारंवार संÖथेचा सावªजिनक चेहरा Ìहणून काम करत असतात. बि±से नेहमी आिथªक असणे आवÔयक नसते; ते ÿतीकाÂमक देखील असू शकतात, जसे कì पगारी रजा, अिĬतीय नाम फलि िकंवा सुĘी. किरिोळ व्यापार उīोगातील आघाडी¸या कमªचाö यांनी Âयां¸या úाहकांना उ°म सेवा देÁयाबाबत महßवाकां±ी असणे आवÔयक असते. ४.४ सारांश úाहक जीवनचøामÅये úाहक संवाद आिण डेटाचे ÓयवÖथापन आिण िवĴेषण करÁयासाठी, Óयवसाय úाहक संबंध ÓयवÖथापन (CRM) Ìहणून ओळखÐया जाणाö या सराव, धोरणे आिण तंý²ानाचे संयोजन वापरतात. मूल्य साखळी (ÓहॅÐयू चेन) ही काया«ची मािलका आहे, जी Óयवसाय úाहकांना उÂपादन िवतरीत करÁयापूवê पूणª करते. मूÐय शृंखला ही रचना, उÂपादन, िवतरण आिण िवपणन यासह िवचारा¸या िबंदूपासून ते िवतरणा¸या िबंदूपय«त उÂपादन िमळवÁया¸या सवª पायöयांनी बनलेली असते. किरिोळ व्यापार जीवन चø िसĦांत सÅयाचे किरिोळ व्यापारव्यापार Öवłप कसे आिण का वाढते याचे वणªन करते. किरिोळ व्यापार जीवन चøाचा ÿभाव िविवध घटकांशी जोडलेला आहे, ºयात िकंमत चø, बाजारातील वातावरण, Öथूल आिथªक अिÖथरता आिण बरेच काही समािवĶ आहे, जे या कÐपनेला बळकट करते. किरिोळ व्यापारमÅये एच आर एम चा खरोखरच Óयापक आिण वैिवÅयपूणª वापर आहे. åरटेल Öटोअर¸या कमªचाö याने ÿवेश केÐयापासून ते िनघÁया¸या वेळेपय«त पूणª करणे आवÔयक असलेली सवª कामे एच आर एम मÅये समािवĶ आहेत. åरटेल इंडÖůीमÅये एच आर एम बनवणाöया सÓहाªयÓहल-इंिटúेटेड ऑपरेशÆसपैकì नेमणूि, कनवड, स्थापना, प्रकशक्षण आिण कविास, पयªवे±ण आिण वेतन ही काही आहेत. किरिोळ व्यापार úाहकांना समजून घेणे Ìहणजे किरिोळ व्यापार आÖथापनांमÅये Âयां¸या खरेदी¸या सवयी समजून घेणे. खरेदी कोण, केÓहा आिण कशी केली जाते हे समजून घेÁयासाठी, úाहकांना समजून घेणे महÂवाचे आहे. िवøì जािहरातéवरील úाहकां¸या ÿितिøयांचे मूÐयांकन कसे करावे हे समजून घेणे देखील िततकेच महßवाचे आहे. संस्थे¸या अिÖतÂवासाठी आिण यशासाठी, किरिोळ व्यापार उīोगातील úाहकांना समजून घेणे munotes.in

Page 69

किरिोळ व्यापार
व्यवस्थापन धोरण – २
69 महßवाचे आहे. यशÖवी िवपणन धोरणे िवकिसत करÁयासाठी आिण अंमलात आणÁयासाठी आिण कवपणन कमश्रणाच्या चार Ps (उÂपादन, िकंमत, Öथान आिण जािहरात) लागू करÁयासाठी दीघªकालीन उ¸च महसूल िनमाªण करÁयासाठी, किरिोळ व्यापार संÖथेला úाहकां¸या वतªनाची ठोस समज असणे आवÔयक असते. ४.५ ÖवाÅयाय ÿ १ खालील िवधाने पूणª करा. १. úाहकाची वागणूक वैयिĉक आिण ___ घटकांवर अवलंबून असते. (अ . सामािजक, ब . सुिवधा, क . आराम, ड. हे सवª) २. ___ ही एक रणनीती आहे ºयाचा उĥेश Óयवसायासाठी úाहक तयार करणे आिण संÖथेचा िवøì आिण बाजारातील िहÖसा वाढवणे आहे. (अ . सी आर एम ब. एच आर एम क. खरेदी Óयवहार ड . िवभाजन) ३. ___ मÅये पåरचयापासून घटापय«तचे टÈपे असतात. (अ. किरिोळ व्यापारमूÐय साखळी ब. किरिोळ व्यापारजीवन चø क . सी आर एम ड. खरेदी Óयवहार) ४. ___भरती, मानधन आिण कामगार ÓयवÖथापन यांचा समावेश होतो. (अ. सी आर एम ब. एच आर एम क . खरेदी वतªणूक ड. िवभाजन) ५. ___ खरेदी Óयवहारातील शेवटचा टÈपा आहे. (अ. खरेदी-पIJात , ब. खरेदी क. गरज िनधाªरण ड. मूÐयांकन) उ°रे: (हे सवª, सीआरएम, किरिोळ व्यापारजीवन चø, एच आर एम , खरेदी-पIJात) ÿ २. चूक कì बरोबर ते सांगा. १. संबंध िवपणन उÂपादना¸या एकवेळ िवøìवर ल± क¤िþत करते. २. खरेदी पIJात वतªन Ìहणजे खरेदीनंतरचे समाधान िकंवा असमाधान ३. सीआरएम हे úाहक संबंध Óयापार आहे ४. घसरणी¸या टÈÈयात Óयवसाियक Âयाचा ÖपधाªÂमक फायदा गमावतो. ५. किरिोळ व्यापार±ेýामÅये तंý²ानाचा वापर हे एचआरसमोरील आÓहान आहे. (चूक , बरोबर, चूक , बरोबर, बरोबर ) ÿ३ जोड्या जुळवा अ ब १. सामािजक घटक अ. संदभª गट २. HR ब. कमªचारी ÿिश±णातील आÓहाने ३. गरज िनधाªरण क. úाहक वतªनाचा पिहला टÈपा munotes.in

Page 70

किरिोळ व्यापार व्यवस्थापन
70 ४. वाढीचा टÈपा ड. किरिोळ व्यापारिवøìमÅये वापरलेले ÿगत तंý²ान ५. आरएफआयडी इ. िवøìत वाढ (१-अ , २-ब , ३-क , ४-इ , ५-ड ) ÿ. ४ िटपा िलहा १. किरिोळ व्यापारसंदभाªत खरेदी Óयवहार २. किरिोळ व्यापारिवøìमÅये सी आर एम चे महßव ३. úाहक वतªन ४. åरटेिलंगमÅये एचआरसमोरील आÓहाने. ÿ. ५ खालील ÿijांची सिवÖतर उ°रे िलहा १) किरिोळ व्यापारिवøìमÅये सी आर एम चे महßव सांगा २) किरिोळ व्यापार±ेýामÅये एचआरसमोर कोणती आÓहाने आहेत? ३) खरेदी िनणªय ÿिøया ÖपĶ करा. ४) किरिोळ व्यापारसंदभाªत úाहक वतªन ÖपĶ करा.  munotes.in

Page 71

71 ५ िकरकोळ िवøì Öथान,आराखडा आिण Óयापार -१ ÿकरण संरचना ५.० उिĥĶे ५.१ ÿÖतावना ५.२ िकरकोळ िवøìचे Öथान ५.३ Óयापार ५.४ सारांश ५.५ ÖवाÅयाय ५.० उिĥĶे  िकरकोळ Öथानाचे समजून घेणे, िकरकोळ Öथानाचे महßव, िकरकोळ Öथानाचे ÿकार, िकरकोळ Öथान िनवडÁया¸या पायöया  समजून घेणे.  Óयापार संकÐपना आिण Óयापाराचे आयोजन समजून घेणे  िकरकोळ āँिडंग, Óयापार, खरेदी, ŀÔयाÂमक Óयापार समजून घेणे ५.१ ÿÖतावना िकरकोळ िवøेÂयासाठी Âयाचे दुकान कुठे असावे हे सवाªत महßवाचे आहे. िकरकोळ िवøेÂयासाठी आवÔयक असलेला महßवपूणª खचª आिण भांडवली वचनबĦता ल±ात घेता, ही एक दीघªकालीन आिण धोरणाÂमक िनवड आहे. िकरकोळ दुकानाचे Öथान इतर सवª धोरणांसाठी आधार Ìहणून काम करते. ५.२ िकरकोळ िवøìचे Öथान िकरकोळ िवøìचे Öथान हे िकरकोळ िवøेÂयाने घेतलेÐया सवाªत महÂवा¸या िनणªयांपैकì एक आहे. िकरकोळ िवøìचे Öथान हे दीघªकालीन आिण धोरणाÂमक िनणªय आहे, कारण Âयात ÿचंड पåरÓयय आिण भांडवली गुंतवणूक समािवĶ आहे. इतर सवª रणनीती åरटेल आउटलेट¸या Öथानावर आधाåरत तयार केÐया जातील. ५.२.१ िकरकोळ Öथानाचे महßव १. ÖपधाªÂमक बाजू अनुकूल िकरकोळ Öथान िवøेÂयाला एक ÖपधाªÂमक आधार देते ºयाचे सहसा िवरोधक अनुकरण कł शकत नाहीत. एका िठकाणी एकच िकरकोळ िवøì जागा munotes.in

Page 72

किरिोळ व्यापार व्यवस्थापन
72 असू शकते आिण वेळ ही भौितक Öथानाइतकìच महßवाची आहे. हा भौगोिलक फायदा ÿितÖपÅया«कडून ÿितłिपत केला जाऊ शकत नाही. २. úाहकांची सोय: िकरकोळ िवøेÂयांनी úाहकांसाठी िवøìयोµय Öथान िनवडणे आवÔयक आहे. िकरकोळ िवøेते ÿÂयेकवेळी सुपåरिचत िठकाणी दुकान उघडू शकत नाहीत कारण सहसा úाहक भौगोिलकŀĶ्या िवखुरलेले असतात Âयामुळे Âयांनी िविशĶ मÅयवतê िठकाणी बहòसं´य úाहकांसाठी योµय जागा िनवडणे आवÔयक आहे. िकरकोळ आÖथापना िकंवा दुकान úाहकां¸या जवळअसावे असा संकेत आहे. ३. खचª घटक आिण पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन एक सुलभ आÖथापन संÖथेचे पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन आिण िविशĶ उÂपादनांसाठीचे िवतरण ÓयवÖथािपत सोपे करते.पåरणामी, संÖथेलाही कमी खचª येतो आिण आÖथापनांनादेखील úाहकां¸या तातडी¸या िवनंÂया आिण गरजा पूणª करÁयात कोणतीही अडचण येत नाही. िकरकोळ आÖथापना आिण िकरकोळ संÖथा यांना देखील वाहतूक खचª कमी झाÐयामुळे पुरवठा साखळी ÓयवÖथापन आिण पåरचालनाचा खचª कमी होतो जो कì िस³स-िसµमा ÿिøयेचाच एक भाग आहे. ४. ÿचंड गुंतवणूक िकरकोळ िवøì Öथानाची िनवड हा दीघªकालीन िनणªय आहे आिण Âयासाठी मोठ्या भांडवली गुंतवणूकìची आवÔयकता आहे. जे एक दीघªकालीन िवपणन धोरण आहे. ५. महसूल िनिमªती úाहकां¸या सं´येचे ÿमाण हे आदशª Öथानावर अवलंबून असते ºयाचा महसूल िनिमªतीवर मोठ्या ÿमाणात पåरणाम होतो. ५.२.२ िकरकोळ िवøì Öथानांचे ÿकार िविवध ÿकार¸या िकरकोळ Óयावसाियक जागा उपलÊध आहेत. शहरातील Óयवसायांचा िवचार करता, इतर Óयावसाियक समुदायांÿमाणे िनःसंशय नवीन आिण चैतÆयशील िकरकोळ दुकाने आहेत. Óयवसायासाठी Öथान िनवडताना, िकरकोळ िवøेÂयांनी दुकाना¸या Öथानाचे िविवध िनकष िवचारात घेणे आवÔयक आहे. िकरकोळ आÖथापनांचे काही अिधक वैिशĶ्यपूणª ÿकार येथे आहेत. १. मॉल: एकाच मॉलमÅये िकऑÖकपासून ते मोठ्या दुकानांपय«तचे िविवध Óयापारी असतात जे एका छताखाली एकमेकांशी Öपधाª करतात. यामÅये सामाÆयतः तीन ते पाच ÿमुख दुकानदार असतात, ºयांना कधीकधी साखळी दुकान Ìहणूनही ओळखले जाते आिण इतर लहान िकरकोळ दुकाने असतात. इतर िकरकोळ Öथानां¸या तुलनेत, मॉलमधील भाडे हे जाÖत असते.मॉल Óयापाöयांना Âयांची काही ÿमाणात Öवाय°ता सोडून मॉल ÿशासनाने िदलेÐया मागªदशªक तßवांचे पालन करावे लागते. २. शॉिपंग स¤टर: munotes.in

Page 73

किरिोळ कवक्री स्थान,
आराखडा आकि व्यापार -१
73 Öůीप मॉÐस आिण इतर संबंिधत लगत¸या िकरकोळ िठकाणांनाही Âयां¸या भाडेकłं¸या Óयवसाय पĦतéना ÿाधाÆय असते. मॉल¸या तुलनेत Ļामधील िनयम अिधक लविचक असतात. अनेक वेगवेगÑया आकारामनाची शॉिपंग स¤टसª असतात जसे कì, काही शॉिपंग मॉÐसमÅये कमीत कमी ३ ते जाÖतीत जाÖत २० आÖथापना आढळतात. Öůीप मॉलमÅये िविवध िकरकोळ िवøेते तसेच ते पुरवत असलेली उÂपादने आिण सेवा असतात. ३. डाउनटाउन ±ेý: या ÿकारची आÖथापना, मॉलÿमाणेच आणखी एक खास पयाªय असू शकते. Óयावसाियकाला अिधक ÓयाĮी असते आिण कमीतकमी िनब«ध असतात. अनेक नगरपािलकां¸या डाउनटाउन िवभागांचे सिøयपणे पुनŁºजीवन केले जात आहे आिण दुकानांना यातून ल±णीय फायदा िमळत आहे. तथािप, डाउनटाउन Óयवसायांसाठी वाहनतळाची समÖया नेहमी भेडसावते. ४. Öथायी Öथान कोणतीही एकल दुकान रचना या ÿकारची सुिवधा Ìहणून काम कł शकते. दुकान िनवासी पåरसरात िकंवा ÓयÖत रÖÂयांवर सहज सापडते. जागामालकावर अवलंबून रािहÐयामुळे दुकानदारावर काही ÿमाणात मयाªदा असू येतात.अÔया आÖथापनात वाहतुकìची अडचण नसते उलट संलµन िकरकोळ आÖथापनां¸याबाबतीत úाहक जवळपास खरेदी करत असÐयामुळे गŌधळू शकतात. ५. िबझनेस पाकª िकरकोळ िवøेÂयासाठी दुसरा पयाªय Ìहणजे िबझनेस पाकª िकंवा ऑिफस कॉÌÈले³स िवशेषतः अशा आÖथापना ºया इतर कंपÆयांना सेवा देत असतात. अशा िबझनेस पाकªमÅये देखभाल खचाªचे िवभाजन होते आिण सामाÆयत:अशा इमारतीचे Öवłप Óयवसायासारखेच असते. ६. घरगुती Öवłप: बöयाचÔया दुकानांची सुवात घरापासूनच झालेली असते. बरेच लहानशा खोलीपासून सुł कłन शेवटी Óयावसाियक जागेत Öथलांतåरत होतात. जरी या ÿकारचे Öथान कमी खिचªक असले तरी, Âया¸या भिवÕयातील िवÖतारास अडथळा येऊ शकतो. अशा आÖथापनेत काम आिण वैयिĉक जीवनात फरक करणे अिधक कठीण होते आिण Âयाचवेळी वेगळा प°ा आिण/िकंवा संपकª øमांक नसÐयास दुकानाला समÖया येऊ शकतात. ५.२.३ िकरकोळ िवøì Öथान िनवडÁया¸या पायöया िकरकोळ िवøì Öथान िनवडÁया¸या पायöया खालीलÿमाणे आहेत : १) भौगोिलक Óयापार ±ेýाची िनवड: यामÅये खालील घटकांचा समावेश होतो Óयापार ±ेýाचा आकार: Óयापारी ºया भागातून शहरात जातात ते ±ेý Óयापार ±ेý Ìहणून ओळखले जाते. शहरा¸या Óयापार ±ेýामÅये Âयाची उपनगरे आिण शेजारची गावे आिण शहरे समािवĶ असतात. जवळपास¸या शहरांमधून आिण खेड्यांमधून munotes.in

Page 74

किरिोळ व्यापार व्यवस्थापन
74 úाहकांना आकिषªत करÁया¸या Âयां¸या ±मतेमुळे, मुंबई आिण िदÐलीसार´या शहरांमÅये महßवपूणª Óयापार ±ेýे आहेत. Óयापार ±ेýातील लोकसं´या िकंवा लोकसं´या वाढ: िकरकोळ िवøìसाठी ±ेýाची ±मता जलद लोकसं´येमुळे सुधाł शकते. एकूण øयशĉì आिण Âयाचे िवतरण: महाग वÖतूंची दुकाने ही ®ीमंत आिण उ¸च मÅयमवगêय úाहकांची मोठी लोकसं´या असलेÐया शहरात आढळतात. मÅयमवगêय लोकांमÅये एकूण øयशĉì¸या िवतरणामुळे भारतातील ÿमुख शहरांमÅये आिण आसपास¸या भागात िकरकोळ िवøìत भर पडली आहे. अनेक उÂपादनां¸या ®ेणéसाठी संभाÓय एकूण िकरकोळ िवøì: एखादे शहर िविशĶ ÿकार¸या Óयापारासाठी एक िविशĶ बाजारपेठ िवकिसत कł शकते. िपतळेची भांडी आिण Ìहैसूर िसÐकचे उÂपादन आता मु´यतः मुरादाबादमÅये केले जाते. शहराची िनवड करÁयापूवê Óयापाöयाला िवøìचे ÿमाण, िवøìची ÓयाĮी, गुंतवणूक आिण Öपधªकांची ±मता देखील िवचारात ¶यावी लागते . २) ±ेýाची िनवड: यामÅये खालील घटकांचा समावेश होतो, - िविशĶ Óयवसायाची úाहक आकषªण ±मता (बंगलोरमधील Óयावसाियक रÖता, िदÐलीतील चांदनी चौक), खरेदीचे ±ेý, जवळपास¸या दुकानांचे ÿमाण आिण इतर घटक. - मागा«ची सुलभता - गदê आिण वाहतूक कŌडी असू नये - िकरकोळ िवøेÂयांनी आवÔयकतांचे Öवłप समजून घेऊन िवभागवार योजनांचे पुनरावलोकन करणे आवÔयक आहे. - महानगरपािलका ±ेýातील िनवासी पåरसर, उड्डाणपूल आिण शॉिपंग स¤टसª इÂयादéचा िवकास. - शहरांची होणारी वाढ. उदाहरणाथª, मुंबईमधील नवी मुंबईची उपनगरे झपाट्याने िवÖतारत आहेत. ३) िविशĶ भागाची िनवड: भागाची उपयुĉता आिण अपेि±त úाहक ÿवाह : एखाīा भागातील वदªळ हे संभाÓय úाहकांचे ÿितिनिधÂव करत असÐयाने, रÖÂयांवर िकती रहदारी आहे? आिण एखाīा िविशĶ Öथानावłन चालत जाणाöया खरेदीदारांचे ÿमाण मोजणे महßवाचे आहे. नजीक¸या Óयवसायांचे पूरक Öवłप: शाळे¸या गणवेशाची िवøì करणाö या दुकानांजवळ पुÖतके आिण Öटेशनरी सार´या शालेय सािहÂयाची िवøì दुकाने असÐयास Âयांची úाहक आकिषªत करÁयाची अिधक ±मता असेल. munotes.in

Page 75

किरिोळ कवक्री स्थान,
आराखडा आकि व्यापार -१
75 ४) Öथान िनवडीचे िवĴेषण: Öथान िनवडताना, दुकानासाठी खालील घटक िवचारात घेणे आवÔयक आहे. १. िवकÐया जाणाöया वÖतूंचा ÿकार सोयी¸या वÖतू : सहसा या वÖतूंची úाहकांकडून जाÖत मागणी असते आिण दुकानदारांकडून याचे मोठ्या ÿमाणावर ÿदशªन केले जाते . खरेदी वÖतू - यासाठी वदªळ सवाªत महÂवाची आहे.उदा. िदÐली-जयपूर मागाªवरील अनेक तयार कपड्यां¸या दुकानांना या पैलूमुळे चालना िमळाली आहे. िवशेष वÖतू: एखादी िवशेष वÖतू िवकणारी Óयĉì खरेदी वÖतू िकंवा िकरकोळ दुकानांजवळील जागा िनवडू शकते. २. Öथानाची िकंमत: पारंपाåरकपणे, िकरकोळ दुकानदारांकडे Öवतःची जागा असते. एक महßवाचा पैलू Ìहणजे जागेचा खचª ºयामÅये भाडे, उपलÊध सोयी , सामाÆय सजावट, सुर±ा, िवमा आिण Óयावसाियक पåरचालन करÁयासाठी जागेसंबंिधत इतर कोणÂयाही खचाªचा समावेश असतो. ३. Öपधªकांचे Öथान: ÿदेशातील तीĄ ÖपधाªÂमकता सूिचत करते कì नवीन उīोगांना बाजारपेठेतील िवīमान उīोगांशी Öपधाª करावी लागेल. ४. साधा ÿवेश आिण वदªळीचा ÿवाह या बाबी देखील िवचारात घेणे आवÔयक आहे. ५.३ Óयापार सामाÆयतः ÓयवसायामÅये Óयापार Ìहणजे वÖतू खरेदी आिण/िकंवा िवøì िवøì करणे होय . "Óयापार" हा शÊद शे ÿदशªन तंýे,इन-Öटोअर ÿाÂयि±के, िकंमत आिण िवनामूÐय नमुने यासार´या िविवध िवøì धोरणांचा वापर कłन वÖतूं¸या जलद िकरकोळ िवøìला ÿोÂसाहन देÁयासाठी केलेÐया कृतéचे वणªन करतो. "योµय उÂपादन िकंवा सेवेचे योµय िठकाणी, योµय वेळी, योµय ÿमाणात आिण योµय िकमतीत िवपणन करÁयात गुंतलेले िनयोजन" असे अमेåरकन माक¥िटंग असोिसएशनने Óयापाराला पåरभािषत केले आहे. ५.३.१ Óयापार िनयोजन ÿिøया "गुंतवणुकìवर जाÖतीत जाÖत परतावा िमळÁयासाठी, úाहकां¸या गरजा पूणª कłन नावात वृĦी होऊन आिण तयार उÂपादनांचा अितåरĉ साठा होणार नाही अशा ÿकारे उÂपादनांची िनवड करणे, िनयंýण करणे, खरेदी करणे, ÿदशªन करणे आिण िकंमत ठरवणे याला Óयापार िनयोजन” असे Ìहणतात. याÓयितåरĉ, Óयापार िनयोजनाचा उĥेश हा योµय उÂपादन योµय ÿमाणात, योµय िकंमतीत, योµय िठकाणी आिण योµय वेळी देणे असा आहे. munotes.in

Page 76

किरिोळ व्यापार व्यवस्थापन
76 Óयापार िनयोजनामÅये खालील पायöयांचा समावेश होतो पायरी १ : िवøì अंदाज िवकिसत करणे: पूवª-िवøì मािहती , बाजार सव¥±ण आिण úाहक ÿवाहांचे िवĴेषण आिण िवøेÂया¸या अंदाजांवर आधाåरत िवøì अंदाज हा िवøìĬारे कमावलेÐया महसुलाचा अंदाज आहे. िवøì महसुलाचे ÿमाण संÖथे¸या जवळजवळ ÿÂयेक िवभागावर पåरणाम करत असÐयाने याला िवøì अंदाज असेही Ìहणतात,जे Óयवसाय योजनेचा पाया Ìहणून काम करते. एखाīा िविशĶ पåरिÖथतीत úाहक काय करेल याचा अंदाज बांधणे आवÔयक आहे. िकरकोळ संÖथे¸या आधारावर, Óयापारी शीषª ÓयवÖथापनाने ठरवलेÐया उिĥĶां¸या आधारे िवøì अंदाज तयार करतो िकंवा थेट िवतåरत कł शकतो. उÂपादन िकंवा ®ेणी¸या गरजांचा अंदाज लावÁयाचा पिहला टÈपा Ìहणजे िवøìचा अंदाज होय. ºयामÅये खालील चरणांचा समावेश आहे: (अ) पूवª-िवøìचे परी±ण: िवøìमÅये िविशĶ पĦत िकंवा कल आहे कì नाही हे िनधाªåरत करÁयासाठी, मागील िवøì नŌदéचा अËयास करणे आवÔयक आहे. पåरिÖथती तशीच रािहÐयास Âयाच कालावधीसाठी मागील वषाªतील िवøìचे आकडे पाहता चालू वषाªतील िवøìचा अंदाज येतो . (ब) आिथªक पåरिÖथतीतील बदलांचे परी±ण: हे बदल úाहकां¸या खरेदी पĦतéवर थेट पåरणाम करत असÐयाने, ते िवचारात घेणे महßवाचे आहे. आिथªक मंदी, वाढता बेरोजगारीचा दर आिण इतर कारणांमुळे Óयवसायावर पåरणाम होतो. (क) िवøì¸या संभाÓयतेतील बदलांचे परी±ण: सī पåरिÖथतीत बाजारातील बदलÂया लोकसं´येचा िकरकोळ िवøेÂयाशी आिण िवøìसाठी केÐया जाणाöया वÖतूंशी संबंध जोडणे महßवाचे आहे. (ड) Öपधªकां¸या संबंधात िकरकोळ संÖथां¸या बदलेÐया िवपणन पĦती: िवøì अंदाज तयार करताना संÖथेचे िवपणन धोरण तसेच Öपधाª िवचारात घेणे आवÔयक आहे. कोणते नवीन उÂपादन सादर केले जाणार आहे ? कोणते नवीन दुकान उघडले जाणार आहे? िकंवा िवīमान दुकानात बदल केले जाणार आहेत का? या सवª गोĶी ल±ात घेतÐया पािहजेत. (इ) िवøìचा अंदाज करणे: भिवÕयातील िवøìतील अपेि±त वाढीचा अंदाज काढला जातो. अंदािजत िवøì िनिIJत करÁयासाठी हे नंतर िविवध उÂपादने/उÂपादना¸या ®ेÁयांवर लागू केले जाते. पायरी : २ : Óयापारी मालाची आवÔयकता िनिIJत करणे: कोणÂयाही माल िवभागाला िदशा देÁयासाठी आिण िनयंýणाचा पाया ठरिवÁयासाठी िनयोजन आवÔयक आहे. योµय िठकाणी आिण योµय वेळी योµय वÖतू úाहकांपय«त पोचिवÁयास स±म होÁयासाठी कृतीमागª तयार करणे आवÔयक आहे. उÂपादन िनयोजन दोन वेगवेगÑया Öतरांवर केले जाते. munotes.in

Page 77

किरिोळ कवक्री स्थान,
आराखडा आकि व्यापार -१
77 १. Óयापारी योजना तयार करणे आिण २. वगêकरण योजना. Óयापारी योजना दोन ÿकारे केली जाऊ शकते. टॉप-डाउन (TopDown) िनयोजन आिण बॉटम-अप (BottomUp) िनयोजन. Óयापार संघाला िवøì योजना ÿाĮ होते ºयावर शीषª ÓयवÖथापन काम करते, जो एक टॉप डाउन िनयोजनाचा एक भाग असतो. बॉटम-अप योजनेमÅये वैयिĉक िवभाग ÓयवÖथापक अपेि±त िवøì अंदाजांवर काम करतात Âयानंतर या जोडून एकूण िवøìची गणना केली जाते. िवøì अंदाज ÿिøया पूणª झाÐयानंतर साठा पातळीचे िनयोजन करणे आवÔयक आहे. Óयापारासाठी¸या अंदाजपýक हे िनयोजन ÿिøये¸या सुłवातीस िनिIJत केले जाते. ही एक आिथªक ÿिøया आहे जी उÂपादकाने उÂपादनां¸या आवÔयक साठ्यामÅये िकती गुंतवणूक करावी हे िनिदªĶ करते. Óयापारी अंदाजपýकामधे साधारणपणे पाच घटकांचा समावेश होतो असतात: (अ) िवøì धोरण, जे ÿÂयेक उÂपादन िकती िवकले जावे हे िनिदªĶ करते; हे उिĥĶ िवभागीय, संÖथाÂमक िकंवा भौगोिलकŀĶ्या ÿित दुकान केले जाऊ शकते. (ब) हे धोरण िवøìसाठी आवÔयक माला¸या पातळीचे ÿमाण दशªवते. (क) उÂपादनाची अपेि±त िवøì न झाÐयास िकंमत कपात करणे आवÔयक आहे. (ड) अपेि±त खरेदी पातळी िकंवा बाजारातून खरेदी करणे आवÔयक असलेÐया ÿÂयेक वÖतूची सं´या. (इ) एकूण नफा ÿमाण उÂपादन िम®णामÅये úाहकांना पूणªपणे उपलÊध कłन िदले जाणाöया उÂपादनांचा, वगêकरण योजना, ÿÂयेक उÂपादनामÅये िवकÐया जाणाö या माला¸या ®ेणéचा समावेश होतो. पायरी ३ : Óयापारी माल िनयंýण: "Open to Buy" ची कÐपना दोन उĥेश पूणª करते. ÿथम, वÖतूंची खरेदी मिहÆया¸या िवøì आिण कपाती¸या अनुषंगाने बदलली जाऊ शकते. दुसरे, मालाचा साठा आिण िवøì दरÌयान अपेि±त संबंध राखणे श³य होते. "Open to Buy" जेÓहा योµयåरÂया वापरले तर - (अ) úाहकां¸या जाÖत िकंवा कमी खरेदी करÁयावर मयाªदा येतात (ब) आवÔयक पुरवठ्या¸या कमतरतेमुळे होणाöया कमी िवøìचे नुकसान टळते. (क) úाहकांना आवÔयकतेÿमाणे खरेदी करणे सोपे जाते. (ड) जाÖत खरेदी केÐयामुळे उĩवू शकणारे नुकसान कमी करते. िनयोजनÿमाणे खरेदी करताना úाहक कोणÂयाही मिहÆयासाठी अपेि±त माला¸या िकमतीएवढी खरेदी कł शकणार नाही. munotes.in

Page 78

किरिोळ व्यापार व्यवस्थापन
78 पायरी ४: वगêकरण िनयोजन दुकानांसाठी, वगêकरणाचे िनयोजन करणे अÂयंत महßवाचे पण कठीणदेखील आहे. वगêकरण Ìहणजे "उÂपादन ®ेणीमÅये देऊ केलेÐया उÂपादनांचा संच " आिण "दुकानांमÅये उपलÊध असलेÐया सवª उÂपादनांचा साठा होय." या वÖतू एक गट आहेत कारण Âयां¸यात तुलनाÂमक भौितक गुण आहेत. एकूण Óयापारी धोरणात बसÁयासाठी खरेदी केलेÐया ÿÂयेक उÂपादनाचे ÿमाण िनिIJत करणे याला वगêकरण िनयोजन असे Ìहणतात. रंग, आकार, āँड इÂयादéबाबत तपशील तयार करणे आवÔयक आहे. वगêकरण योजनेचे मूळ उिĥĶ हे आहे कì úाहकांना वÖतूंची संतुिलत ®ेणी ÿÖतुत करणे. वगêकरणा¸या िनयोजनावर अनेक घटकांचा ÿभाव असतो. िकरकोळ दुकानात कोणÂया ÿकारचा माल ठेवला जाईल हा या घटकांपैकì पिहला घटक आहे. उÂपादनांचे वगêकरण फॅशन, सुिवधा, वैिशĶ्य िकंवा मूलभूत िकंवा मु´य उÂपादने Ìहणून केले जाऊ शकते. पायरी ५: ®ेणी िनयोजन दुकानामÅये िवøìयोµय ÿÂयेक संतुिलत उÂपादन ®ेणीची िनवड करणे हे या योजनेचे उिĥĶ आहे. ®ेणी िनयोजन हे Óयापारी योजनेची िविशĶ उिĥĶे साÅय करणे सुिनिIJत करते. मूलत: ÿभावी दीघª-®ेणी िनयोजनात खालील गोĶéकडे ल± िदले पािहजे: उपभो³Âयाकडे नेहमीच पुरेसे पयाªय असले पािहजेत आिण आिण úाहकांना ते िनवडणे सोपे होईल अशा ÿकारे सादर केले पािहजेत. ®ेणी िनयोजन ÿिøयेमुळे अितåरĉ खरेदी तसेच अÐप खरेदी कमीत कमी होते. उÂपादन ÿÂयेक úाहका¸या गरजा पूणª करÁयासाठी पुरेशा ÿमाणात सवª िठकाणी उपलÊध असणे आवÔयक आहे . पायरी ६: आदशª साठा योजना खरेदीसाठी उपलÊध असणाö या पैशांचे अवलोकन केÐयानंतर काय आिण िकती खरेदी करायचे यािवषयी िनवड करणे आवÔयक आहे. मॉडेल Öटॉक Èलॅन हे Âयाचे सूý आहे. उÂपादन खरेदी करणे आवÔयक असलेÐया िविशĶ वÖतू आिण Âयांचे ÿमाण आदशª साठा योजनेमÅये सूचीबĦ केले आहेत. आदशª साठा योजना तयार करÁ यासाठी, खरेदीदाराने ÿ येक वैिशĶ्यांवर िनणªय घेÁ याची आवÔ यकता आहे Âयानंतर पैशांची िकंवा एककां¸या उपलÊ धतेनुसार योµय ®ेÁ यांमÅ ये वाटप करणे आवÔ यक आहे. वरील पायöया वर सूचीबĦ केलेÐया øमाने पूणª करणे आवÔयक आहे. ५.३.२ िकरकोळ āँिडंग िकरकोळ āँिडंग धोरण वापłन, िकरकोळ िवøेता Âयाची भौितक Öथाने Âया¸या उÂपादनांमÅये बदलतो, ºयाचा नंतर ÓयाĮी आिण महसूल वाढवÁयासाठी वैयिĉकåरÂया ÿचार केला जाऊ शकतो. िकरकोळ āँिडंग ही एक कÐपना आहे जी कॉपōरेट āँिडंग ÿमाणेच आहे ºयामÅये िकरकोळ िवøेÂयाचे दुकान , Âयात समािवĶ असलेली नावे, िचÆहे तसेच मुþा हेच उÂपादन बनतात Âया ÿिøयेचे वणªन करते. याकडे संपूणª आिण एकािÂमक िवपणन ÓयवÖथापन धोरण Ìहणून पािहले जाऊ शकते जे ÿामु´याने दीघªकालीन úाहक िनķा आिण ÿाधाÆय तयार करÁयावर भर देते. munotes.in

Page 79

किरिोळ कवक्री स्थान,
आराखडा आकि व्यापार -१
79 िकरकोळ āँडचे ÿकार खालीलÿमाणे आहेत: राÕůीय (िनमाªते) āँड राÕůीय āँड्समÅये डाउनी, टाइड, िजफ, øेÖट आिण चीåरयोससह जगातील काही मोठ्या उÂपादकांची सुÿिसĦ नावे समािवĶ आहेत. या āँडमÅये ओळखÁयायोµय āँिडंग आिण वेĶण वैिशĶ्ये आहेत, तसेच काही अिधक महाग उÂपादने आहेत जी ल±णीय āँड अपील आिण āँड िनķेचा आनंद घेतात. अशी उÂपादने सहज उपलÊध होतात. खाजगी उÂपादने बाजारामÅये काही ÿमाणात खाजगी उÂपादनेदेखील सहज उपलÊध होतात जी ÿितिķत वÖतूं¸या शेजारी दुकानांमÅये ÿदिशªत केली जातात. या वÖतूंची इतर नावाजलेÐया āँडशी तुलना करता येईल अशी गुणव°ा असते परंतु अशी उÂपादने कमी िकमतीत िवकली जातात तसेच Âयांचा िकरकोळ िवøेÂयाĬारे ÿचार केला जातो. बöयाच वेळी ÿितिķत āँड आिण खाजगी जी āँड यामÅये úाहकां¸या ŀिĶकोनाचा फरक असतो. अिधक महागडे āँड Âयां¸या अिधक परवडणाöया समक±, मूलभूत खाजगी āँडपे±ा ÿितिķत-āँड¸या उÂपादनांशी Âयां¸या आकषªक वेĶन, उ¸च दजाªचे नामकरण आिण āँिडंग यामुळे थेट Öपधाª करतात . उदा . सॅÌस चॉईस जे वॉलमाटªचे अिधक ÿितिķत नाव आिण आकषªक वेĶण असलेले उÂपादन आहे. कॉपीकॅट āँड जरी ते मु´यतः āँड िकंवा जेनेåरक नाव असले तरी, कॉपीकॅट āँड्स असे Ìहटले जाते कारण ते वेĶणा¸या बाबतीत मूळ उÂपादका¸या उÂपादनाची न³कल करतात. या वÖतू कमी िकमतीत िवकÐया जातात तसेच अशी उÂपादने सामाÆयत: खाल¸या दजाªची असÐयाचे मानले जाते. जेनेåरक āँड ही एक úाहकोपयोगी वÖतू बाजारात उपलÊध आहे परंतु Âयाला नाव िकंवा Óयापारी िचÆह/ओळख नसÐयामुळे सामाÆयत: Âयाची जािहरात केली जात नाही Âयाला सामाÆय āँड Ìहणून संबोधले जाते. अशा āँड नावांना िमळणाö या कमी जािहरातéमुळे, सामाÆय āँड Âयां¸या āँड नावा¸या समक± āँडपे±ाही ÖवÖत असतात. हे āँड, जे अिधक महाग āँड उÂपादनांना पयाªय Ìहणून ÿदान करÁयात आले आहेत जे िवशेषतः अÆन आिण औषध उīोगांमÅये ÿचिलत आहेत आिण वारंवार मंदी¸या काळात लोकिÿयतेत वाढ अनुभवतात. िवशेष/अनÆयता āँड एखाīा िविशĶ Óयापाöयाला फĉ िविशĶ उÂपादका¸याच सवª उÂपादनांची िवøì करÁयाची परवानगी/अट असते अशा āॅÁडला अनÆयता āँड Ìहणून संबोधले जाते. िकरकोळ िवøेÂयांना याचे अनेक ÖपĶ फायदे असतातत Âयाऐवजी काही उÂपादक िवकÁयासाठी Âयांची Öवतःची उÂपादने तयार करतात. munotes.in

Page 80

किरिोळ व्यापार व्यवस्थापन
80 परवानाकृत āँड परवानाधारकाने परवानाधारकाला तो āँड वापरÁयाचा अिधकार िदला आहे. परवानाधारक Âयां¸या वÖतू िकंवा सेवा िवकÁयासाठी āँडचे नाव वापरत असताना, परवानाधारकाला ÖवािमÂव ह³क ÿाĮ होतो. उदा.उÂपादनांवर िमकì माऊस िकंवा अÆय सुÿिसĦ पाýाची ÿितमा वापरÁयाची परवानगी समािवĶ आहे. ५.३.३ िकरकोळ āँिडंगचे महßव Óयवसाय मूÐयात वाढ िकरकोळ िवøेÂयांना अटीतटी¸या उīोगात ÖपधाªÂमक राहायचे असÐयास Âयांचे āँड मूÐय वाढवÁयावर ल± क¤िþत केले पािहजे. úाहकांना Âयांनी खरेदी केलेÐया āँड¸या अंतिनªिहत मूÐयांची वारंवार जाणीव असÐयाने, āँड मूÐयाचा कंपनी¸या कायª±मतेवर मोठा पåरणाम होतो. ओळखीमÅये सुधारणा मजबूत āँिडंग धोरणामुळे संÖथा लि±त बाजार ओळखते. िकरकोळ िवøेते िडिजटल माक¥िटंगĬारे Âयां¸या िवशेषतेमÅये Âयांची उपिÖथती आिण अनुकूल जागłकता हे िवकिसत करÁयास स±म आहेत. अिधक संपकª ÿभावी āँिडंगĬारे संभाÓय úाहकांशी मजबूत संपकª केला जाऊ शकतो . जे úाहक āँडशी पåरिचत नसतील ते Óयवसायाने देऊ केलेÐया फायīांबĥल अिधक जाणून घेतील आिण āँिडंग सातÂयपूणª आिण सकाराÂमक असÐयास ते úाहक बनÁयास अिधक ÿवृ° होतील. िनķा आिण िवĵास यशÖवी āँिडंग úाहकांचा ŀढ िवĵास आिण िनķा तसेच नवीन úाहक तयार करते. एकदा úाहकांनी āँडवर िवĵास ठेवायला सुŁवात केली कì, ते एकिनķ असं असतात आिण Âयांचा ÿितÖपÅया«कडे जाÁयाचा कल कमी होतो. कमªचारी अिभमानास ÿोÂसाहन ÿÖथािपत āँड¸या कमªचाöयांना नवीन āँड¸या कमªचाöयांपे±ा अिधक िनिIJÆत वाटते. एक कमªचारी Âया¸या िनयो³Âया¸या āँडला Âयां¸या समवयÖकांमÅये समथªन देतो आिण कामावर चांगले ÿदशªन करतो असे करÁयास तो सतत ÿवृ° असतो. ५.३.४ Óयापारी खरेदी: उÂपादकांकडून Âयां¸या वतीने िवøì करÁयासाठी माल खरेदी करणे हा िकरकोळ ÓयवÖथापनाचा एक महßवाचा पैलू आहे ºयामÅये िकरकोळ िवøेते Âयांना आवÔयक असलेली उÂपादने शोधतात. काही केवळ उÂपादकांकडून Âयां¸या वÖतू खरेदी करÁयाचा munotes.in

Page 81

किरिोळ कवक्री स्थान,
आराखडा आकि व्यापार -१
81 पयाªय िनवडतात, तर काही Âयांचे Öवतःचे āँड िवशेषतः Âयां¸या पåरचलनासाठी िवकिसत करतात. बहòसं´य मोठ्या दुकानांमÅये वÖतू खरेदी करÁयासाठी पूणª िवभाग असतात, जेथे कमªचाö यांवर úाहकांनी काय खरेदी केले पािहजे याबĥल वेगवेगÑया जबाबदाöया असू शकतात. याÓयितåरĉ, िकरकोळ िवøेÂयांकडे लहान, अिधक ÿादेिशक वÖतू खरेदी संघ असणे सामाÆय आहे जे िविशĶ लàय बाजार िकंवा भौगोिलक ±ेýांची ÿाधाÆये आिण आवÔयकता पूणª कł शकतात. Óयवसायाला कोणÂया उÂपादनांची आवÔयकता आहे आिण िवøìसाठी िकती उÂपादनाची आवÔयकता आहे हे ठरवताना भांडार/मालसाठा िवभाग आिण माल खरेदी संघ यामÅये परÖपर समÆवय असतो. ५.३.५ Óयापारी खरेदी ÿिøया माल खरेदी करताना चार ÿिøयांचा समावेश होतो- १. वÖतूंचे पुरवठादार ओळखा úाहकांना िवकÁयासाठी उ¸च-गुणव°ेची उÂपादने खरेदी करÁयासाठी ąोत शोधणे ही खरेदी ÿिøयेतील पिहली पायरी आहे. िवøेÂयासोबत Óयवसाय करÁयास सहमती देÁयापूवê भरपूर उÂपादने आिण िवÖतृत पयाªय उपलÊध असÐयामुळे उÂपादका¸या उÂपादनां¸या गुणव°ेबĥल आिण पाĵªभूमीसंदभाªत सखोल मािहती ÿाĮ करणे अवÔय आहे. वÖतूंचे ľोत िनवडताना िकंमत, सामúीची गुणव°ा आिण िवतरण पĦत यासारखे घटक िवचारात घेतले पािहजेत. २. उÂपादकांशी वाटाघाटी िकरकोळ िवøेÂयासाठी वÖतू खरेदी करताना िनवडी¸या उÂपादन ľोताशी वाटाघाटी करणे हा पुढचा टÈपा आहे. िवøì अपे±ेपे±ा होणार असÐयास Âयां¸याकडे भरपूर माल आिण अितåरĉ साठा आहे याची हमी देÁयासाठी बहòतेक Óयवसाय मोठ्या ÿमाणात वÖतू खरेदी कł इि¸छतात. ÿमाणावर खरेदी करताना तुम¸या खरेदी¸या ÿमाणा¸या आधारावर कमी िकमतीत वाटाघाटी करणे फायदेशीर ठरते. या वाटाघाटीतून रािहलेले अितåरĉ पैसे एकतर Âयाच Óयापाöयाकडून िकंवा इतर Óयापाöयांकडून अिधक¸या वÖतू िवकत घेÁयासाठी वापरता येतात. ३. पूवªिनयोिजत खरेदी . खरेदी ÿिøयेतील पुढचा टÈपा Ìहणजे Óयापाöया¸या वतीने खरेदी आिण िवøì कł इि¸छत असलेली उÂपादने िनवडणे, एकदा उÂपादकांशी िकमतीचा सौदा केÐयानंतर वÖतू खरेदी करणाöया बहòसं´य úाहकां¸या मनात जरी यामÅये हंगामी ,ÿादेिशक,अथªÓयवÖथा आिण उÂपादनाची उपलÊधता या बदल होत असला तरी उÂपादन खरेदीची िनिIJत सं´या असते. फसवणूक होÁयापासून रोखÁयासाठी, खरेदी कł इि¸छत असलेÐया ÿÂयेक गोĶीची संपूणª नŌद ठेवणे महßवाचे आहे. ४. मालाची खरेदी कंपनी¸या िनधीचा वापर कłन दुकानासाठी मालाची वाÖतिवक खरेदी करणे ही Óयापारी माल खरेदी ÿिøयेतील शेवटची पायरी आहे. यामÅये एक कराराचा समावेश munotes.in

Page 82

किरिोळ व्यापार व्यवस्थापन
82 असतो ºयात िकरकोळ िवøेता उÂपादने िवकÐयानंतर Âयाचे पैसे देÁयाचे वचन देतो, ही उÂपादक आिण खरेदीदार वापरत असलेÐया िविवध खरेदी ÿिøये पैकì एक ÿिøया आहे. भिवÕयातील वाटाघटéवर वेळ वाचवÁयासाठी इतर लोक आवतê आधारावर वÖतूं¸या खरेदीसाठी वाटाघाटी करतात. ५.३.६ ŀÔयाÂमक Óयापार (िÓहºयुअल मच¦डाइिजंग) दुकानांमÅये ÿवेश करताना एखाīाचे ŀÔयाÂमक पĦतीने Öवागत केले जाते. úाहक हे उ°म सादरीकरणामुळे उÂपादनांकडे आकिषªत होतात जे Âयांना सातÂयाने खरेदी करÁयासाठी आिण वारंवार दुकानाला भेट देÁयास ÿोÂसािहत करतात. िकरकोळ िवपणनासाठी हे आवÔयक आहे कारण हा सु-पåरभािषत ŀĶीकोन असून तो Óयवसाया¸या úाहकां¸या िनणªयांवर पåरणाम करÁयाचा ÿयÂन करतो. ŀÔयाÂमक Óयापार हा उÂपादने आिण िकरकोळ दुकानांची वैिशĶ्ये आिण फायदे अिधक चांगÐया ÿकारे ÿदिशªत करÁयाची ÿिøया आहे ºयामुळे úाहकांमÅये आवड िनमाªण होते. ५.३.७ ŀÔयाÂमक Óयापाराचे महßव: úाहक अनुभव वधªन : यशÖवी Óयवसाय हा úाहकां¸या अनुभवावर खूप अवलंबून असतो आिण ŀÔयाÂमक Óयापार हा Âया अनुभवाचा मु´य घटक असतो. हे िकरकोळ िवøì यशÖवीपणे आयोिजत करÁयात मदत करते आिण úाहकांना हवे ते शोधÁयास मदत करते जे तुम¸या दुकानाला भेट देताना Âयांचा अनुभव वाढवते. िशवाय, ÓयावसाियकåरÂया िनयोिजत मांडणी úाहकांचे आकषªण, ÿितबĦता आिण अनुभव सुधारÁयास मदत करतात. लिàयत उÂपादनांची िवøì: दुकानदारांना सवाªिधक उÂपÆन देणाö या उÂपादनांची अिधक िवøì करायची असते . ही िविशĶ उÂपादने ŀÔयाÂमक ÓयापाराĬारे ठळकपणे मंडळी जातात ºयामुळे Âया उÂपादनांची िवøì वाढते. úाहकां¸या िनणªयांवर ÿभाव: Æयूरोमाक¥िटंग धोरणांचा वापर हा úाहकां¸या अवचेतन िवचारांना आकिषªत कłन Âयां¸या िनवडéवर ÿभाव पाडÁयासाठी केला जातो. यासाठी धोरणाÂमक उÂपादन पĦतीचा वापर केला जातो. िवøì लàयांची पूतªता करणारा: िवøेता जो नकळतपणे úाहकाला इि¸छत वÖतू खरेदी करÁयास ÿवृ° करतो Âयाला ŀÔयाÂमक Óयापार असे Ìहणतात. िवøेते úाहकांचे ल± आकिषªत कłन घेणारी उÂपादने िविशķ िठकाणी ठेवून हे साÅय करतात. बाजाराशी संबंिधत दुकाने: ŀÔयाÂमक Óयापाराचे उिĥĶ हे दुकानाला इतरांपासून वेगळे बनवणे आिण úाहकां¸या मनात िटकून राहणे हे आहे. अिधकािधक úाहकांपय«त पोचÁयासाठी िविवध पĦतीचा अवलंब कłन हे साÅय केले जाते. ५.४ सारांश िकरकोळ Öथान हे िकरकोळ िवøेÂयाने घेतलेÐया सवाªत महÂवा¸या िनणªयांपैकì एक आहे. िकरकोळ Öथान हे दीघªकालीन आिण धोरणाÂमक िनणªय आहे, कारण Âयात ÿचंड पåरÓयय munotes.in

Page 83

किरिोळ कवक्री स्थान,
आराखडा आकि व्यापार -१
83 आिण भांडवली गुंतवणूक समािवĶ आहे. इतर सवª रणनीती िकरकोळ िवøì¸या Öथानावर आधाåरत असतात. गुंतवणुकìवर जाÖतीत जाÖत परतावा , úाहकां¸या गरजा पूणª कłन āँडमूÐय वधªन आिण अितåरĉ साठा होÁयापासून रोखेल अशा ÿकारे उÂपादनांची िनवड , िनयंýण, खरेदी, आिण िकंमतिनिIJती याला Óयापारी िनयोजन असे Ìहणतात. िकरकोळ āँिडंग ही एक कÐपना आहे जी कॉपōरेट āँिडंग सारखीच आहे ºयामÅये िकरकोळ िवøेÂयाचे दुकान, Âयात समािवĶ असलेली नावे, िचÆहे इÂयादी हे उÂपादन बनतात Âया ÿिøयेचे वणªन करते. Ļाकडे संपूणª आिण एकािÂमक िवपणन ÓयवÖथापन धोरण Ìहणून पािहले जाऊ शकते जे दीघªकालीन úाहक िनķा आिण ÿाधाÆय तयार करÁयावर भर देते. ५.५ ÖवाÅयाय योµय पयाªय िनवडून खालील िवधाने पूणª करा १. ____ ही िवøेÂयाĬारे संरेिखत केलेली, उÂपािदत आिण िवपणन केलेली उÂपादने आहेत आिण जी अनेक िकरकोळ िवøेÂयांना िवकली जातात. (राÕůीय āँड, खाजगी āँड, परवानाकृत āँड) २. ___ ची Óया´या जिमनीवर माल ठेवÁयाचा सुÓयविÖथत, तािकªक आिण बुिĦमान मागª Ìहणून केली जाऊ शकते. (िÓहºयुअल मच¦डाइिझंग, Ā¤चायिझंग, बजेिटंग) ३. ___ āँड िदसÁयात आिण वेĶनासंदभाªत िवīमान िनमाªÂयां¸या āँडचे अनुकरण करतात. (राÕůीय āँड, खाजगी āँड, कॉपीकॅट āँड) ४. ___ हे एकल इमारतéमधील िकरकोळ Öथानाचा ÿकार आहे. (Āì-Öटँिडंग Öथान, डाउनटाउन ±ेý, खरेदी क¤þ) उ°रे: राÕůीय āँड. िÓहºयुअल मच¦डायिझंग, कॉपीकॅट āँड, Āì-Öटँिडंग Öथान खालील िवधाने चूक कì बरोबर ते सांगा. १. िकरकोळ िवøेÂयासाठी वेळोवेळी Öथान बदलणे सोपे आहे. २. úाहकां¸या दुकाना¸या िनवडी¸या िनणªयामÅये Öथान हा मु´य िवचार असतो . ३. ĀìÖटँिडंग Öथाने िकरकोळ दुकानांनी Óयापलेली अिनयोिजत ±ेýे आहेत. ४. कॉपीकॅट āँड िदसÁयात आिण वेĶनासंदभाªत िनमाªÂया¸या āँडचे अनुकरण करतात ५. दुकान संरचना आिण दुकान आराखडा हे समान आहेत. (चूक,बरोबर, बरोबर, बरोबर, चूक) munotes.in

Page 84

किरिोळ व्यापार व्यवस्थापन
84 जोड्या जुळवा गट अ गट ब १. कॉपीकॅट āँड अ. िÖůप मॉÐस २. िकरकोळ Öथान ब. अनुकरण ३. िÓहºयुअल मच¦डाइिजंग क धोरणाÂमक िनणªय ४. शॉिपंग मॉल ड. वÖतूंचे सादरीकरण ५. वगêकरण इ. िनयोजनासाठी आवÔयक (१- ब. २- क, ३-ड , ४-अ , ५-इ ) िटपा िलहा १. िÓहºयुअल मच¦डाइिझंग २. िकरकोळ āँडचे ÿकार ३. िकरकोळ Öथानाची भूिमका ४. माल खरेदी ÿिøया ५. िकरकोळ दुकानाचे िठकाण ठरिवÁयाचे टÈपे दीघō°री ÿij १. िकरकोळ Öथानाचे महßव ÖपĶ करा. २. िकरकोळ Öथान िनवडÁयात कोणÂया पायöयांचा समावेश आहे? ३. िÓहºयुअल मच¦डाइिजंग Ìहणजे काय? ४. िकरकोळ āँिडंग ÖपĶ करा ५. माल खरेदी ÿिøया ÖपĶ करा. संदभª सूची RETAIL MANAGEMENT Edited By Dr. Anand Thakur , Excel books private limited https://www.pdfdrive.com/retail-store-management-e47690441.html Modern Day Retail Marketing Management 1st edition © 2017 Venkatesh Ganapathy & bookboon.com ISBN 978-87-403-1934-7  munotes.in

Page 85

85 ६ िकरकोळ िवøì Öथान,आराखडा आिण Óयापार -२ ÿकरण संरचना ६.० उिĥĶे ६.१ ÿÖतावना ६.२ दुकान संरचना ६.३ दुकान आराखडा ६.४ सारांश ६.५ ÖवाÅयाय ६.० उिĥĶे १) Öटोअर िडझाइन आिण Âयातील घटक समजून घेÁयासाठी, २) Öटोअर लेआउट काय आहे आिण Âयाचे महßव जाणून घेÁयासाठी, 3) Öटोअर िडझाईन करÁया¸या चरणांचे वणªन करणे ६.१ ÿÖतावना दुकानाची संरचना आिण शैली यावłन úाहकांना बरेच काही समजते. úाहकांना गुंतवून ठेवÁयासाठी आिण Âयां¸या मनात दुकानाची छाप तयार करÁयासाठी दुकानदारा¸या हातातील हे एक अितशय ÿभावी साधन आहे. या ÿितमेची िनिमªती सवª िवपणन मोिहमांमÅये ÿथम येणे आवÔयक आहे.िकरकोळ िवøेते आिण úाहक या दोघां¸या ŀिĶकोनातून दुकानाची संरचना आणी Âयाचे महßव समजून घेणे आवÔयक आहे. ६.२ दुकान संरचना दुकानाची संरचना आिण शैली यावłन úाहकांना बरेच काही समजते. úाहकांना गुंतवून ठेवÁयासाठी आिण Âयां¸या मनात दुकानाची छाप तयार करÁयासाठी दुकानदारा¸या हातातील हे एक अितशय ÿभावी साधन आहे. सवª िवपणन उपøमांची सुŁवात ही ÿितमा तयार करÁयापासून सुł होणे आवÔयक आहे. दुकान संरचनेचे महßव समजून घेÁयासाठी िकरकोळ िवøेÂया¸या आिण úाहका¸या दोÆही ŀिĶकोनातून ते पाहणे आवÔयक आहे. Óयवसाय हा úाहकाला पथदशê आिण Âया¸या संवेदनांना आकिषªत करणारा असला पािहजे आिण खरेदी¸या अनुभवादरÌयान नातेसंबंध, आपलेपणा, सुरि±तता आिण आनंद यांना जपणारा असला पािहजे. उÂपादने, िवøेते, Öथान आिण िकंमत या सवª गोĶी ÿितमा तयार करÁयात योगदान देतात, ही दुकानाची भौितक वैिशĶ्ये आहेत जी úाहका¸या संवेदनाÂमक धारणांवर ÿभाव पाडतात आिण तो दुकानाशी कसा संपकª ठेवतो यावर ÿभाव पाडतात. इतर munotes.in

Page 86

िकरकोळ Óयापार ÓयवÖथापन
86 घटकांसह ते इि¸छत वातावरण तयार करÁयासाठी मदत करतात. िकरकोळ दुकानामधील वातावरण हे दुकानाचे बाĻ Öवłप, अंतगªत रचना, वातावरण आिण Âया दुकानाचा भाग असलेÐया कोणÂयाही कायªøम आणी जािहराती यां¸या िम®णाचा पåरणाम आहे. ६.२.१ दुकान संरचनेचे घटक अ - बाĻ संरचना दुकानाचा ÿवेश, इमारतीचे वाÖतुशाľीय तपशील आिण िखड³या हे सवª बहòतेक दुकाना¸या बाĻ भागांमÅये समािवĶ होतात. दुकाना¸या ÿकारावर आिण देऊ केलेÐया उÂपादनांवर हे अवलंबून असते. बहòतांशी हेच बाĻ घटक दुकाना¸या एकूण संरचनेमÅये महßवपूणª भूिमका बजावतात. सुपरÖटोअर, हायपरमाक¥ट िवपणन ³लुÈÂया ³विचतच वापरतात परंतु कलाÂमक आणी वैिशĶ्यीकृत ÿवेश यामुळे ते úाहकांना आकिषªत करतात. क¤िþत ÓयवÖथापन संघाचे िनयोिजत शॉिपंग स¤टरमधील दुकाना¸या बाहेरील भागावर िनयंýण असते, माý एकल दुकानांना सरकारी िनयोजन ÿािधकरणांĬारे लागू केलेÐया कठोर वाÖतुशाľीय िनयमांचे पालन करणे आवÔयक असते.ÿवेशĬारांची रचना एकतर खुली आिण आकषªक िकंवा खाजगी असू शकते. भौितक वातावरणातील ÿÂयेक पैलू तयार करणे आिण तो िनयोिजत करणे हा दुकान संरचनेचाच भाग आहे. दुकानाचा पुढचा संपूणª भाग आिण बाĻ-भाग हा दुकान ÿवेश या सं²ेमÅये समािवĶ होतो. बाĻ िचÆह, ÿवेशĬार, िखड³या, जािहरात फलक आिण ÿकाशयोजना ही बाĻ घटकांची उदाहरणे आहेत. दुकान ÿवेश हा िकरकोळ आÖथापनांना एकमेकांपासून ÿितमा संÿेषणाचे महßवाचे साधन Ìहणून वेगळे करतात. हे िवशेषतः शॉिपंग मॉÐस आिण क¤िþत आÖथापनांमÅये खरे आहे िजथे एखाīा दुकानाला Âया¸या आसपास¸या दुकानांपे±ा बाĻ ओळखी¸या बाबतीत उभे राहणे कठीण असते . िकरकोळ आÖथापनांची वाÖतुशाľीय रचना तेथे िवकÐया जाणाö या वÖतूंचा ÿकार, ±मता आिण िकंमत तसेच उīोगातील Óयवसायाची िÖथती दशªवते. चालणाöया िकंवा वाहनांमधून ÿवास करणाöया úाहकांसाठी बाĻ ŀÔयमानता महßवाची असते. िकरकोळ िवøेते िविशĶ इमारत संरचना आिण आकषªक संगती वापłन संभाÓय úाहकांना आकिषªत करतात. िकरकोळ िवøेते िविवध बाĻ दुकान संरचना धोरणे वापरतात. ÿीफॅिāकेटेड िकंवा मॉड्युलर संरचना या पूवªिनिमªत असतात नळजोडणी आिण इलेि³ůकल संरचना नंतर केÐया जाऊन Âया इतर घटकांशी जोडÐया जातात. अशी संरचना सामाÆयतः Öवयं-सेवा दुकानांमÅये आढळते जसे कì सुिवधा दुकान. एकल दुकान साखळी चालवणाöया कंपÆया खचª कमी करÁयासाठी ÿमािणत वैिशĶ्यांसह िविवध आकारांमÅये एकसमान संरचना वापरतात. िकरकोळ ÓयवसायामÅये बाĻ Öवłपातील िचÆहे आिण िखड³या हे देखील महßवाचे घटक आहेत. संरचना िम®णा¸या इतर घटकांÿमाणेच ते िकरकोळ िवøेÂयाला लिàयत úाहकां¸या मनात एक ओळख ÿÖथािपत करÁयास मदत करतात. munotes.in

Page 87

िकरकोळ िवøì Öथान,
आराखडा आिण Óयापार -२
87 ब - अंतगªत रचना अंतगªत रचनेमÅये जिमनीपासून छतापय«त केÐया जाणाöया गोĶéचा समावेश होतो. दुकानाचा ÿचार करÁयाची आिण úाहकांमÅये िविशĶ हेतू आिण भावना जागृत करÁयाची अंतगªत रचनेची ±मता सवª ŀÔय Óयापार आिण दुकान संरचने¸या घटकांमÅये सवाªत मोठी आहे. दुकानांमधील मागाªची Łंदी, िभंतéची सजावट आिण ÿकाश योजनेचे ÿकार हे सवª अंतगªत संरचनेचे मूलभूत घटक आहेत. Ļा सवª घटकांकडे दुकानदार कसे पाहतात आिण Âयावरील Âयाची ÿितिøया ही महÂवपूणª भूिमका बजावतात. संपूणª दुकानामधील मांडणी ही úाहकांनी दुकानांमÅये येÁयासाठी ही ÿभावी असणे अÂयंत आवÔयक आहे. ĻामÅये खालील बाबéचा समावेश होतो : १) जागा ÓयवÖथापन : िकरकोळ आÖथापनाचे िनयोिजत िवøì वातावरण आिण ितची आिथªक उÂपादकता ही Âयां¸या उÂपादनांसाठी केलेÐया जागा ÓयवÖथापनाशी िनगिडत असते. दीघªकालीन उिĥĶे जसे कì बाजार िÖथती आिण úाहक िनķा ही अÐप-मुदतीची उिĥĶे जसे कì साठा उलाढाल , िवøì आिण जागा ÓयवÖथापनामधील नफा इÂयादéशी संतुिलत असणे आवÔयक आहे. पåरचालनाला समथªन देÁयासाठी उÂपादनांची पुरेशी िवøì नसÐयास आकषªक असणारे दुकान जाÖत काळ तसे राहणार नाही तसेचवÖतुंनी खचाखच भरलेले दुकान असÐयासही काही úाहक दुकानाला भेटदेत नाहीत. जागा ÓयवÖथापन उिĥĶे खालीलÿमाणे आहेत १. संपुणª उपलÊध जागा ÿभावीपणे वापरणे. २. दुकानांमधील गुंतवणुकìवर अÐप आिण दीघªकालीन इĶतम परतावा िनिIJत करणे. ३. तािकªक, सोयीÖकर आिण ÿेरणादायी उÂपादन-úाहक क¤िþत ÓयवÖथा ÿदानकरणे. ४. उपलÊध उÂपादनांची योµय िनवड करणे ५. िकरकोळ िवøेÂयांचा ÿसार करणे. २) वातावरण आिण सŏदयªशाľ: अ. वातावरण आिण सŏदयªशाľ हे दुकाना¸या अंतगªत संरचनेचे ÿमुख घटक आहेत. ŀÔय-संकेत, ÿकाश, रंग, संगीत आिण सुवास वापłन úाहकां¸या संवेदना आिण भावनांना आकिषªत करणारे वातावरण तयार करÁयाची कला Âयां¸या खरेदी¸या िनणªयांवर पåरणाम कł शकते. वातावरणाची Óया´या सुŁवातीला िफिलप कोटलर यांनी केली होती. भारतीय िकरकोळ िवøेते munotes.in

Page 88

िकरकोळ Óयापार ÓयवÖथापन
88 úाहकांवर अनेक वातावरणीय घटकांचे Âवरीत होणारे अनुकूल पåरणाम अनुभवत आहेत. ब. याउलट, सŏदयªशाľ हे दुकानाचा वाÖतिवक आकार, रंग, पोत आिण दुकानाला िविशĶ Öवłप आिण अनुभव देÁयासाठी वापरलेÐया इतर घटकांचा िवचार करते. पोत गोĶी कशा िदसतात आिण कशा वाटतात या¸याशी संबंिधत असतो. कोणÂयाही पृķभागामुळे ÿकाशाचे अपवतªन होते, ºयामुळे ŀÔय रचना तयार होते. क. एक िविशĶ अनुभव देÁयासाठी दुकाना¸या आत वापरलेले िभंती, रंगसंगती, कमाल मयाªदा, ÿकाश आिण िचÆहे हे दुकाना¸या अंतगªत संरचनेचे घटक आहेत. ६.३. दुकान / Öटोअर मांडणी /आराखडा िकरकोळ दुकानामÅये उपलÊध जागेचा सुिनयोिजत वापर दुकाना¸या मांडणी¸या मदतीने सवाªिधक महसूल िमळवून देऊ शकतो. ÿÂयेक िवभागाचा आकार आिण Öथान, Öथायी संरचना, िÖथर घटक आिण úाहक ÿवाह नमुने सामाÆयत: दुकाना¸या आराखड्यामÅये ÿदिशªत केले जातात. िवøì¸या उÂपादनांचा ÿकार, इमारतीचे Öथान आिण दुकानांमधील गुंतवणूक या सवª गोĶéचा ÿÂयेक मजÐयावरील योजना आिण दुकाना¸या आराखड्यावर पåरणाम होतो. िकरकोळ आÖथापनांमÅये वारंवार वापरÐया जाणाö या आराखड्याचे अनेकिवध ÿकार आहेत. उÂपादन ®ेणी, िवøì केलेÐया उÂपादन ®ेणéचे Öवłप, वापरÐया जाणाö या िÖथर मांडणéचा ÿकार आिण आराखड्या¸या भौितक मयाªदा या सवा«चा एकूण आराखड्यावर पåरणाम होतो. ६.३.१ मांडणीचे ÿकार अ- िúड मांडणी िकरकोळ दुकानांमÅये िदसणारा सवाªत सामाÆय ÿकार Ìहणजे िúड आराखडा (तĉा १). जेÓहा एखाīा िकरकोळ आÖथापनेला Âया¸या ±ेýाचा जाÖतीत जाÖत फायदा ¶यायचा असतो िकंवा जेÓहा बहòिवध वÖतू एकाचवेळी ÿदिशªत कराय¸या असतात तेÓहा याचा वापर होतो उदा.सुपरमाक¥ट, औषधांची दुकाने. िकरकोळ िवøेÂयांना अिधकािधक िवøì करÁयासाठी िúड आराखडा कसा वापरायचा याची जाणीव असते कारण तो मोठ्या ÿमाणावर वापरला जातो. They accomplish that in the following ways:
munotes.in

Page 89

िकरकोळ िवøì Öथान,
आराखडा आिण Óयापार -२
89 úीड मांडणीची रचना
फायदे • उÂपादनांचे वगêकरण करणे सोपे आहे • खरेदीदारांना या शैली¸या असलेÐया सवयीमुळे úाहक सहजपणे खरेदी करतात तोटे • हे कंटाळवाणे असून úाहकांना "खरेदीचा अनुभव" देÁयासाठी हा आराखडा वापरणे कठीण आहे • úाहक थेट Âयांना आवÔयक असलेÐया वÖतू घेतात ºयामुळे बाकì¸या वÖतूंकडे दुलª± होते. • गैरसोयीची मांडणी रचना ब - रेसůॅक रचना एखाīा Óयवसायात úाहक उÂपादन हे वापłन, बघून अथवा Öपशª केÐयानंतर िवकत घेत असतील तर रेसůॅक रचना वापरली जाते (तĉा २). úाहकांना पूवªिनधाªåरत मागाªवर आिण िकरकोळ िवøेÂया¸या इ¸छेनुसार वÖतू खरेदी करता येतात. या ÿकार¸या ÓयवÖथेमÅये úाहक केवळ एकाच िदशेने खरेदी कłन जात असÐयामुळे दुकानांमÅये गदêचे िनयोजन करÁयाची गरज भासत नाही. जाÖतीत जाÖत िवपणन करÁयासाठी ही दुकानाची संरचना आदशªवत आहे. तĉा २ रेसůॅक रचना
munotes.in

Page 90

िकरकोळ Óयापार ÓयवÖथापन
90 फायदे • िकरकोळ िवøेते हा आराखडा वापłन úाहकांना सवō°म "खरेदीचा अनुभव" देऊ शकतात • जािहराती अंमलात आणणे सोपे आहे कारण यामÅये खरेदीदाराने काय बघावे हे िनयंिýत करता येते. • सहज हाताळणीला ÿोÂसाहन तोटे • ºया úाहकांना जलद खरेदी करायची असते अशांसाठी उपयुĉ नाही • अिधक उलाढाली¸या दुकानांसाठी सोयीची मांडणी नाही, जसे कì औषधालय िकंवा सुिवधा दुकान क - िम® िकंवा मुĉ ÿवाह मांडणी अशी मांडणी िवøेÂया¸या मजêनुसार कोणतेही łप घेऊ शकते िकंवा कुठÐयाही िठकाणी असू शकते (तĉा ३). úाहकांना दुकानांमÅये फारसे वर -खाली करायला आवडत नाही तसेच Âयांना लहानÔया जागेत खरेदी करायालाही आवडत नाही. दुकानामÅये सादर केÐया जाणाöया गोĶéमÅये सुसूýता नसÐयास अशी मांडणी úाहकांना गŌधळात टाकू शकते तसेच दुकानात होणाöया गदêसाठीदेखील कारणीभूत ठरते अशावेळी सामाÆयतः गŌधळलेले úाहक खरेदी न करताच बाहेर पडतात. िम® िकंवा मुĉ ÿवाह मांडणी

फायदे • कमी माल उपलÊध कłन देणाöया दुकानांसाठी आदशªवत • या मांडणीमÅये सहज खरेदीचा अनुभव देता येतो. तोटे • उÂपादन ÿदिशªत करÁयासाठी जागेची कमतरता • úाहकांना गŌधळात टाकणारी मांडणी
munotes.in

Page 91

िकरकोळ िवøì Öथान,
आराखडा आिण Óयापार -२
91 ६.३.२ दुकान आराखड्याचे महßव: १) खरेदी वतªनाचे िनधाªरण करणे: दुकाना¸या मांडणीचा úाहकां¸या खरेदीवर न³कìच पåरणाम होतो Âयामुळे úाहक िजतका जाÖत काळ दुकानांमÅये राहील ितत³या जाÖत खरेदीची श³यता असते. Âयामुळे िकरकोळ िवøेते खरेदी ÿिøया लांबवÁयाचा ÿयÂन करतात उदाहरणाथª, बहòतेक िकरकोळ िवøेते दूध, āेड आिण अंडी यासार´या पूरक गोĶी इतर उÂपादनांबरोबर दुकाना¸या मागील बाजूस ठेवतात जेणेकłन úाहक इतरही वÖतूंची खरेदी करतील . इतकेच नÓहे तर इतर िवभाग, िÖथर मांडणी आिण उĬाहकाची (िलÉट) उपलबĦता या सवª गोĶéचा पåरणाम úाहकांवर होतो. २) ÿभावी जागा ÓयवÖथापन: िकरकोळ दुकानाचे मयाªिदत ±ेý ल±ात घेता, Âया जागे¸या जागेचा जाÖतीत जाÖत वापर करणे कोणÂयाही दुकाना¸या यशासाठी अÂयंत आवÔयक आहे. सवō°म दुकान संरचना ठेऊन ÿÂयेक āँडला Âया¸या िवøìची ±मता आिण úाहकां¸या मागणीनुसार योµय Öथान देऊन िकरकोळ िवøेते जाÖत िवøìची खाýी बाळगू शकतात. Âयामुळे, एखाīा िविशĶ िठकाणी िवøìत घट होत असÐयास Óयापारी िवøìचे लàय पूणª करÁयासाठी दुकानाची पुनरªचना कł शकतात. उदाहरणाथª, महागडे मोबाईल फोन ÖवÖत अ³सेसरीज् बरोबर ÿदिशªत केले जातात. दोÆही गोĶéची िवøì वाढवÁया¸या ŀĶीने या रचनेत जाÖत िकमती¸या वÖतूंना अिधक जागा िदली जाते तर कमी िकमती¸या वÖतू Âयां¸या शेजारी असलेÐया िÖथर मांडणéवर असतात. ३) सकाराÂमक वातावरण : úाहकांना ते खरेदी कł इि¸छत असलेÐया उÂपादनांबĥल समान भावना ÿितिबंिबत करÁयासाठी, िकरकोळ िवøेते úाहकांना सहज आिण आरामशीर वाटेल अशी काळजी घेतात. खरेदीदरÌयान उĩवलेÐया भावना दुकाना¸या संरचनेमुळे ल±णीयåरÂया ÿभािवत होऊ शकतात. सुटसूट संरचना न केÐयास úाहकांचे खरेदी अनुभव एखाīा Óयवसाया¸या सवō°म िदसणाö या फिनªचरमुळे देखील ÿितकूल होतात. उदाहरणाथª, अित उंच िकंवा अÐप उंचीची मांडणी úाहकांचा खरेदी अनुभव ÿितकूल कł शकते . याÿमाणेच, अŁंद िकंवा दािटवाटीची रचना úाहकांना गैरसोयीची वाटू शकते, तर वाजवीपे±ा Łंद रचनेमुळे थकÐयासारखे होऊ शकते यामुळे खरेदीदारांमÅये Łची रहात नाही. याउलट, ÖपĶपणे िदसणाö या वÖतूंसह सु-संतुिलत मांडणी खरेदीदारांची अिनिIJतता कमी कłन Âयांना जाÖत काळ दुकानात राहÁयासाठी ÿोÂसािहत कł शकते. ४) दुकानाची उलाढाल: ÿभावी मांडणी तुÌहाला दुकाना¸या एकूण उलाढालीवर सकाराÂमक पåरणाम करÁयाची संधी देते. उलाढालीवर दुकानाची योµय मांडणी, उÂपादनांचे वगêकरण आिण धोरणाÂमकåरÂया ठेवलेÐया िवशेष सवलतéचा थेट पåरणाम होतो. Âयामुळे एक हòशारीने केलेली दुकानाची मांडणी उलाढाल ल±णीयरीÂया वाढवू शकते. munotes.in

Page 92

िकरकोळ Óयापार ÓयवÖथापन
92 ६.३.३ दुकान आराखड्यामधील चरण : दुकाना¸या आराखड्यामÅये खालील चरणांचा समावेश होतो: १. ढोबळ आराखडा (Retail Store Outlet): दुकान मोठे असो वा लहान बहòतेकवेळा ही दुकाने सहा मानक संरचनांपैकì एका संरचनेÿमाणे असतात जसे कì, िúड, लूप, मुĉ /िम®,कणêय , िनिIJत आिण कोनीय संरचना. िकरकोळ िवøेÂयाने िनवडलेली संरचना ही उपलÊध ±ेý, úाहकांना īायचा खरेदीचा अनुभव आिण िवøìयोµय उÂपादनांवर अवलंबून असतो. उदाहरणाथª, िकराणा दुकानांमÅये िúड संरचनेचा होतो कारण अशी रचना लागू करणे सोपे आहे. याउलट, बुटीकमÅये वारंवार अिधक कÐपक मांडणी वापरली जेणेकłन Óयवसायाला िविवध उÂपादनांचा ÿचार करता येईल. दुकानदाराने अिधक फायदेशीर , कमाई वाढÁ यास स±म आिण úाहकाचा खरेदी अनुभव संपÆन करणारी योजना िनवडणे आवÔयक असते. २. संरचनेची łपरेषा (Design of Blueprint) : सवª उपलÊध संरचनांचा काळजीपूवªक अËयास केÐयानंतर िविशĶ िठकाणी दुकान कसे सुŁ करायचे Ļाचे िनयोजन सुł होते. Âयाची अंमलबजावणी सुł करÁयापूवê सुŁवातीला कागदोपýी ढोबळ संरचना तयार करणे महßवाचे आहे. हे केÐयानंतर दुकानाचा अंदाज बांधता येतो जे जागा समजून घेÁयास मदत करेल आिण आखणी ÿिøया िनद¥िशत करेल. यासाठी दुकानाची łपरेषा बनणे आवÔयक आहे यासाठी तुÌही Öमाटª शीट िकंवा िúड पेपर सारखी ऑनलाइन संरचना तंýांचा वापर होऊ शकतो. दुकाना¸या ŁपरेषेमÅये टेबल-खु¸या«पासून ते मोकÑया जागांवर केÐया जाणाöया िविवध कÈÈयांचा समावेश होतो. या संरचनेमÅये िÖथर मांडणéचादेखील योजनाबĦ समावेश होतो तसेच दुकानाची जागा अचूकपणे मोजÁयासाठी सवªकाही ÿमाणबĦ असणे आवÔयक आहे. ३. úाहक ÿवाह आिण úाहक वतªनाचा िवचार: úाहक ÿवाह हा दुकाना¸या संरचनेवर पåरणाम करणाö या मु´य घटकांपैकì एक आहे. अडचण रोखÁयासाठी आिण उÂकृĶ úाहक अनुभव देÁयासाठी सहज मागा«चा समावेश होणे आवÔयक आहे. आरामदायक आिण नैसिगªक संरचना úाहकांसाठी ऐिहक अनुकूल असते कारण िह संरचना úाहकां¸या नैसिगªक खरेदी वतªनास सहाÍय कłन िवøì वाढवेल. ४. िनगªमन Öथान (Exit): दुकानांमधील पॉइंट-ऑफ-सेल (POS) ÿणाली िकंवा नगद नŌदवही जेथे िÖथत आहे आिण जेथे úाहक Âयां¸या खरेदीसाठी पैसे देतात Âया भागाला िनकास ±ेý असे संबोधले जाते. सवªसाधारणपणे, याची जागा दुकाना¸या सुŁवातीला असते.खरेदी झाÐयानंतरचा हा अंितम टÈपा हा úाहकां¸या नैसिगªक िनगªमन मागाªवर असतो. तसेच munotes.in

Page 93

िकरकोळ िवøì Öथान,
आराखडा आिण Óयापार -२
93 याचे Öथान खरेदीदारांना अडथळा आणत नाही िकंवा उÂपादनां¸या ÿदशªनासाठीची जागाही Óयापत नाही. ५. उÂपादन िवøìतील नािवÆयता: दुकानाची ढोबळमानाने संरचना झाÐयानंतर अिधकािधक उÂपादन िवøì करÁयासाठी िवøìमÅये नािवÆयता आणणे आवÔयक असते. úाहकां¸या परÖपरसंवादाला ÿोÂसाहन देतील अशा रीतीने उÂपादनांची मांडणी होणे आवÔयक आहे, पåरणामी úाहकांना खरेदीचा समाधानकारक अनुभव िमळून िवøì वाढेल. िकरकोळ िवøेÂयांनी खालील घटक िवचारात घेणे आवÔयक आहे. अ. शीषª िकंवा महßवाची िवøìयोµय उÂपादने ओळखणे ब. उÂपादने ÿदिशªत करÁयासाठी ±ेý िनिIJत करणे . क. हंगामी िकंवा मयाªिदत पुरवठा असलेÐया उÂपादनांसाठी एक Öथान िनिIJती करणे ६. िÖथर मांडणी: दुकानामधील िÖथर मांडणीमÅये ÿकाशयोजना, दुकानाची एकूण मांडणी यासार´या गोĶéचा समावेश होतो जे दुकानाचे कायमÖवłपी आिण िनिIJत घटक असतात. जेÓहा दुकानाला सुसºज करÁयाचा िवचार येतो तेÓहा, उ¸च-गुणव°े¸या मांडणीमÅये गुंतवणूक करता येते दुकानाला अिधक उठाव येÁयासाठी सहज जोडता येणारी अÖथायी मांडणी वापरता येते. ७. आरामदायी अनुभव आिण úाहक सुिवधा यामÅये úाहकांना आकिषªत करणे, आरामदायी अनुभव आिण Âयां¸या मनात परत येÁयाची इ¸छा िनमाªण करणे , úाहक ÿवाह ÓयवÖथािपत करणे, ÿभावी ÿदशªन करणे आिण िवøì वाढवणे याचा समावेश होतो. आसनÓयवÖथा , ůायल खोली आिण úाहक सेवेची जागा यासार´या िवचारपूवªक केलेÐया सुिवधांĬारे úाहकांचे खरेदीचे अनुभव संÖमरणीय बनवले जातात जे úाहकांना अिधकािधक संवाद साधÁयास ÿवृ° करतात. दुकान संरचना करताना, úाहकां¸या सोयी ल±ात घेणे आवÔयक आहे . असं ÓयवÖथे¸या पयाªयांमÅये ÿवेश मागाªवरील जागा, ůायल खोलीजवळील जागा आिण िनगªमनाजवळील जागा यांचा समावेश होतो. तथािप, काही पåरिÖथतéमÅये, आसनÓयवÖथा केवळ आरामदायी असÁयासोबतच खरेदी सुलभ देखील असते. उदाहरणाथª, चपले¸या दुकानामÅये संपूणª जागेत आसन ÓयवÖथा केली पािहजे. ८. योµय ÿवेश: दुकानाचा ÿवेश योµय आहे याची खाýी करणे आवÔयक आहे. िकरकोळ िवøेÂयांनी सवª úाहकांना करता येÁया¸या ŀĶीने िनयमांचे काटेकोर पालन करणे आवÔयक आहे. वाहनतळ आिण ÿवेश, ÿसाधनगृह, ůायल खोली आिण उĬाहक (िलÉट) या ÿाथिमक बाबéचा दुकानाचा आराखडा बनिवताना िवचार होणे आवÔयक आहे. munotes.in

Page 94

िकरकोळ Óयापार ÓयवÖथापन
94 ६.४ सारांश दुकानांमÅये असणारे वातावरण हे दुकानाचे बाĻ Öवłप, अंतगªत रचना, वातावरण आिण Âया दुकानाचा भाग असलेÐया कोणताही कायªøम, जािहरात यां¸या िम®णाचा पåरणाम आहे. दुकाना¸या संरचनेमुळे दुकानामÅये असलेÐया जागेचा सुिनयोिजत वापर हा सवाªिधक महसूल िमळवून देऊ शकतो. ÿÂयेक िवभागाचा आकार आिण Öथान, कोणतीही Öथायी संरचना आिण úाहक ÿवाह नमुने सामाÆयत: दुकाना¸या आराखड्यात ÿदिशªत केले जातात. िवøìयोµय िवøì¸या उÂपादनांचा ÿकार, इमारतीचे Öथान आिण दुकानांमधील गुंतवणूक या सवª गोĶéचा ÿÂयेक मजÐयावरील योजना आिण दुकाना¸या आराखड्यावर पåरणाम होतो. ६.५ ÖवाÅयाय ÿ.ø. १ åरकाÌया जागा भरा • _____ माल साठवÁयासाठी आिण ÿदिशªत करÁयासाठी वापरली जाते. • ____ संरचनेमÅये दोÆही बाजूला असलेÐया मांडणéमÅये समांतर मागª असतात. • ___ हे दुकानाचे संरचना आिण Öवłप आहे. • रेस ůॅक संरचनेला ____ असेही Ìहणतात. • ---- मÅये वÖतू असमिमत पĦतीने मांडलेÐया असतात. • (िÖथर रचना, िúड, दुकान संरचना, लूप, मुĉ संरचना) ÿ.ø. २ खालील िवधाने चूक कì बरोबर ते सांगा. १. दुकानाचा ÿवेश हा दुकाना¸या Óयिĉमßवाचे ÿितिबंब आहे. २. सौजÆयाची िचÆहे ÿामु´याने úाहकांना Öटोअर¸या िविवध िवभागां¸या Öथानाबĥल मािहती देÁयासाठी आहेत. ३. åरटेल Öटोअर Éलोअर Èलॅनवर िनणªय घेणे ही Öटोअर लेआउटची पायरी आहे. ४. रेस ůॅकला लूप लेआउट असेही Ìहणतात. ५. दुकान िनयोजनाची आवÔयकता नसते . (बरोबर, चूक , बरोबर, बरोबर , चूक ) ÿ.ø.३ िटपा िलहा. १. दुकान संरचनेचे चरण २. िकरकोळ संरचनेचे ÿकार ३. दुकान संरचना ४. दुकान संरचनेचे महßव. munotes.in

Page 95

िकरकोळ िवøì Öथान,
आराखडा आिण Óयापार -२
95 ÿ.ø.४ दीघō°री ÿij १. दुकान संरचनेचे घटक ÖपĶ करा. २. दुकान संरचना Ìहणजे काय, Âयाचे महßव ÖपĶ करा ३. दुकान संरचनेचे चरण िवषद करा. ÿ.ø.४ जोड्या जुळवा अ ब १. िúड संरचना अ. अंतगªत सजावट २. आराखडा (Êलूिÿंट) ब. बाĻ रचना ३. बाĻ-घटक क. ÿदशªनासाठी सोपे ४. फिनªचर आिण िफ³Öचर ड. कागदावरील मांडणी (१-क , २-ड , ३-ब, ४-अ ) संदभª सूची RETAIL MANAGEMENT Edited By Dr. Anand Thakur , Excel books private limited https://www.pdfdrive.com/retail-store-management-e47690441.html Modern Day Retail Marketing Management 1st edition © 2017 Venkatesh Ganapathy & bookboon.com ISBN 978-87-403-1934-7  munotes.in

Page 96

किरिोळ व्यापार व्यवस्थापन
96 ७ िकरकोळ ÓयापारामÅये तंý²ानाचा वापर ÿकरण संरचना ७.० उकिष्ट ७.१ प्रस्तावना ७.२ किरिोळ व्यापारामध्ये तंत्रज्ञानाचा वापर ७.३ ई-ररटेक ंग ७.४ सारांश ७.५ स्वाध्याय ७.० उिĥĶ या ÿकरणाचा अËयास केÐयानंतर िवīाथê पुढीलÿमाणे स±म होतील - इ ेक्ट्रॉकनि डेटा इंटरचेंज (EDI), रेकडओ किक्ट्वेन्सी आयडेंकटकििेशन (RFI) आकि टा बेस मॅनेजमेंट कसस्टम यासारख्या किरिोळ व्यापारामध्ये तंत्रज्ञानाचा वापर समजून घेऊ शिती . ई-ररटेक ंगचे स्वरूप आकि आव्हाने जािून घेऊ शिती . ७.१ ÿÖतावना तंत्रज्ञानामुळे व्यवसाय िरण्याच्या पद्धतीत बद होत आहेत. ररटे क्षेत्रही त्या ा अपवाद नाही. तंत्रज्ञान किरिोळ कवक्रेत्या ा त्यांची कवक्री वाढकवण्याच्या दृष्टीने तसेच जागकति बाजारपेठेपयंत व्यवसायाची पोहोच वाढकवण्यास मदत िरते. किरिोळ व्यापार क्षेत्र जुन्या तंत्रांपासून दूर जात आहे आकि त्यांच्या बहुतांश व्यावसाकयि गरजांसाठी आधुकनि तंत्रज्ञान स्वीिारत आहे. यामुळे किरिोळ कवक्रेता वेगवान समाजात राहण्यास सक्षम झा े आहेत. तंत्रज्ञानाने किरिोळ व्यापार उद्योगात नवा आयाम जोड ा आहे. पॉइंट-ऑि-से साधने, मा ाच्या यादीचा बार िोड आकि पेमेंट डेटाबेसच्या कविासामुळे मोठ्या व्यावसायांना चा विे खूप सोपे झा े आहे. कडकजट उपिरिांमुळे ग्राहिांचा खरेदीचा प्रवास खूप सोपा झा ा आहे. यामुळे ग्राहिांना खरेदीबि चांग े कनिणय घेता येत आहेत. तंत्रज्ञान हे किरिोळ कवक्रेत्यांना ग्राहिांना सहाय्य िरण्यास आकि उत्पादने खरेदी िरण्यासाठी संबंकधत माकहती प्राप्त िरण्यास मदत िरते. munotes.in

Page 97

किरिोळ व्यापारामध्ये
तंत्रज्ञानाचा वापर
97 ७.२ िकरकोळ ÓयापारामÅये तंý²ानाचा वापर इ ेक्ट्रॉकनि डेटा इंटरचेंज (EDI), रेकडओ किक्ट्वेन्सी आयडेंकटकििेशन (RFID), डेटा बेस मॅनेजमेंट कसस्टम (DBMS) अ) इले³ůॉिनक डेटा इंटरच¤ज (EDI) इ ेक्ट्रॉकनि डेटा इंटरचेंज (EDI) हे व्यवसाय भागीदारांमध्ये इ ेक्ट्रॉकनि मानि स्वरुपात संगिि ते संगिि व्यावसाकयि दस्तऐवजांचे (खरेदी ऑडणर, मा ाची यादी आकि आगाऊ जहाज बूकिंग सूचना) देवाि घेवाि िरण्याचे तंत्र आहे. ईडीआय ा माकहती/दस्तऐवजाची िागदकवरकहत देवािघेवाि असे म्हट े जाते. EDI ने िागद आधाररत दस्तऐवजांची जागा घेत ी आहे जसे िी खरेदी ऑडणर किंवा मा ाची यादी ह्या दस्तऐवजांची आता संगििाद्वारे इ ेक्ट्रोकनि स्वरुपात देवािघेवाि िरता येते. येथे माकहती एिा संस्थेती संगिि अॅकल िेशनवरुन थेट दुसर् या संस्थेती संगिि अॅकल िेशनमध्ये जाते. EDI सह माकहती/दस्तऐवज वेगाने पाठवता येते. आकृती. १ कागदपýांची पारंपाåरक देवाणघेवाण v/s इले³ůॉिनक डेटा इंटरच¤ज
Source: www.edibasics.com वरी आिृती दशणवते िी माकहती/दस्तऐवजाच्या देवािघेवािीच्या पारंपाररि पद्धतीने, खरेदीदार खरेदी ऑडणर तयार िरतो आकि पुरवठादारा ा िॅक्ट्स किंवा मे द्वारे पाठवतो. त्यानंतर, पुरवठादार कसस्टममध्ये तपशी प्रकवष्ट िरतो आकि नंतर मा ाची यादी (invoice) तयार िरतो आकि कप्रंट िरतो. दुसरीिडे इ ेक्ट्रॉकनि डेटा इंटरचेंज (EDI) मध्ये, खरेदीदार कसस्टममध्ये माकहती प्रकवष्ट िरतो आकि मा ाची यादी (invoice) तयार िे ी जाते.
munotes.in

Page 98

किरिोळ व्यापार व्यवस्थापन
98 िकरकोळ िवøेÂयांना EDI चे फायदे १ ) ýुटी कमी करते आिण खचª वाचवते: माकहतीची देवािघेवाि िरण्याच्या पारंपाररि पद्धतीमध्ये मानवी हस्तक्षेपाचा / हाताने माकहती प्रकवष्ट िरण्याचा समावेश होतो. मानवी हस्तक्षेपाच्या / हाताने माकहती प्रकवष्ट िरण्याच्या प्रत्येि प्रसंगात चुिा होण्याची शक्ट्यता असते. EDI मानवी हस्तक्षेप / हाताने माकहती प्रकवष्ट िरिे िमी िरते आकि प्रकक्रया स्वयंचक त िरते. त्यामुळे EDI हे हाताने माकहती प्रकवष्ट िरण्याचा खचण वाचवते कशवाय इ ेक्ट्रॉकनि पद्धतीने माकहती हाताळल्याने िागदाचा वापर, िागद िाइ िरून ठेविे, आकि मकहतीचा साठा िरून ठेविे याचा खचण िमी िरते. EDI एित्रीिरिाने किरिोळ कवक्रेते आकि पुरवठादार खचण वाचवू शितात आकि िामाती त्रुटी िमी िरू शितात. ते EDI सह मा ाच्या यादीच्या (invoicing) खचाणच्या ९० टक्ट्िे पयंत बचत िरू शितात. २) Óयवहाराचा वेळ वाचवतो: EDI द्वारे दस्तऐवज/ माकहतीची िाही कमकनटांत देवािघेवाि होऊ शिते तर िागदावर आधाररत दस्तऐवज/ माकहतीची देवािघेवाि होण्यास िाही कदवस ागू शितात. त्यामुळे, EDI मा ाच्या यादी (invoicing) तयार िरण्याची प्रकक्रया ज द िरते आकि रोख प्रवाह (पेमेंट ज द प्राप्त िरिे) सुधारते. किरिोळ कवक्रेते थेट त्यांच्या सॉफ्टवेअरमध्ये EDI Invoice प्राप्त िरतात जेिेिरून ते त्यावर ज द आकि िायणक्षमतेने प्रकक्रया िरू शिती . ३) कमªचारी अिधक महÂवा¸या कामांवर ल± क¤िþत कł शकतात: EDI हे किरिोळ व्यापाराची प्रकक्रया स्वयंचक त िरण्यास मदत िरते आकि िमणचार् यांना महत्वाच्या िामांवर अकधि क्ष िेंकित िरण्यास मदत िरते. डेटा एंरीवर वेळ घा वण्याऐवजी, िमणचारी व्यवसाय वाढण्यास मदत िरिार् या अकधि धोरिात्मि िामांना वेळ देऊ शितात.. ४) सुधाåरत संÿेषण: EDI उत्तम रेिॉडण ठेवते त्यामुळे संवादाची एिूि गुिवत्ता सुधारते. EDI मुळे मा ाची ऑडणर देिे, ऑडणर पावती तयार िरिे आकि जहाज / वाहतूि बूकिंग सूचना प्रकवष्ट िरण्यात होिार् या त्रुकट िमी िरण्यात मदत होते. त्यामुळे माकहती समजण्यास मानवी चुिा िमी होतात. ५) पुरवठादारांशी संवाद साधÁयात वेळ वाचतो: कशल् ि मा ाची पातळी एिा कवकशष्ट कबंदूच्या खा ी जावू नये यासाठी किरिोळ कवक्रेता स्वयंचक त पुनक्रणमि (automatic reorders) बसवू शितो. या द्वारे ते ऑडणर िेव्हा येई हे पाहण्यासाठी ऑडणरची कस्थती तपासू शितात आकि ऑडणर "वेळेत" पोहोचण्याची तपासिी िरू शितात.. ६) पुरवठादाराची कामिगरी तपासÁयास मदत होते: किरिोळ कवक्रेता पाहू शितो िी िोिते पुरवठादार त्वरीत प्रकतसाद देतात, त्यांच्या ऑडणर पूिण िरतात आकि वेळेवर कवतरि िरतात. हे त्यांना नवीन पुरवठादार शोधायचे आहे िी कवद्यमान पुरवठादारांसह पुरवठा सुरू ठेवायचे आहे हे ठरवण्यात मदत िरते. munotes.in

Page 99

किरिोळ व्यापारामध्ये
तंत्रज्ञानाचा वापर
99 ७) माला¸या साठयाचे ÓयवÖथापन: गोदामामध्ये (warehouse) अनावश्यिपिे जास्तीच्या मा ाची देखभा िरिे कििायतशीर नसते, िारि जास्त साठविीमुळे खचण वाढतो. EDI चा वापर िरून, िंपन्या ग्राहिांच्या मागिीची पूतणता िरण्यासाठी त्यांना किती साठा साठवावा ागे याचा अकधि चांगल्या प्रिारे अंदाज ावू शितात, त्यामुळे त्यांना मा ाच्या साठविीचा खचण िमी िरून बचत िरण्यात मदत होते. ८) úाहकां¸या समाधानात वाढ होते: EDI मुळे ज द कवतरि शक्ट्य होते त्यामुळे व्यवसाय आकि अंकतम ग्राहिांना सारखाच ाभ होतो. रॅि-अँड-रेस (Track-and-Trace) वैकशष्ट्यांच्या मदतीने, ग्राहिांना त्यांच्या ऑडणरची कस्थती प्रत्यक्ष वेळेमध्ये पुरव ी जाते, ज्यामुळे त्यांची ऑडणर नेमिी िधी येई याची माकहती कमळते. यामुळे ग्राहिांचे समाधान वाढते, ज्यामुळे ग्राहि धरून ठेवण्यास मदत होते. ब) रेिडओ िĀ³वेÆसी आयड¤िटिफकेशन (RFID) रेकडओ किक्ट्वेन्सी आयडेंकटकििेशन (RFID) हे एि नवीन रॅकिंग तंत्रज्ञान आहे ज्यामध्ये हान टॅग समाकवष्ट होतो जे कसग्न उत्सकजणत िरतात. किरिोळ व्यापार मा ि त्यांच्या प्रत्येि उत्पादनांवर ाव ेल्या RFID टॅग वाचण्यासाठी ररमोट स्िॅनर वापरतात. त्यामुळे कवकवध कशल् ि मा ाची संख्या आकि त्यांची अचूि स्थाने याची माकहती नोंदिी िरण्यास मदत होते. सामाकजि अथणव्यवस्थेच्या कविासामुळे ोिांची खरेदी िरण्याची पद्धत बद ी आहे. ग्राहिांना िेवळ उच्च गुिवत्तेची आवश्यिता नाही, परंतु चांगल्या खरेदी अनुभवाचीही अपेक्षा असते. स्माटण ररटे ची वाढ आकि िंपन्यांमधी वाढती स्पधाण, यामुळे RFID तंत्रज्ञान हे आधुकनि ररटे उद्योगांची स्पधाणत्मिता सुधारण्यात महत्त्वाची भूकमिा बजावत आहे. RFID ने २००० दशिाच्या सुरुवातीपासून खूप ांब पल् ा गाठ ा आहे. त्या वेळी, वॉ माटण नवीन तंत्रज्ञानाचा प्रयोग िरिारा पकह ा मोठा किरिोळ कवक्रेता होता, ज्याचा खचण त्यांना प्रकत टॅग $१.५० येत होता. ही एि नवीन संिल्पना होती, ज्याचा वापर प्रामुख्याने कशल् ि मा ाच्या अचूिता राखण्यासाठी िे ा जात असे. किरिोळ व्यापारामध्ये RFID चा वापर िरताना RFID टॅग उत्पादनांवर ाव ा जातो ज्यामधून RFID वाचिासाठी कसग्न उत्सकजणत िे ा जातो ज्यावर नंतर सॉफ्टवेअरद्वारे प्रकक्रया िे ी जाते जसे िी प्रत्यक्ष वेळेत कशल् ि मा ाची नोंद घेिे, मा ाची देवािघेवाि, कशल् ि मा ाची पातळी तपासिे किंवा प्रत्येि ग्राहिाच्या खरेदी ऑडणरचा इकतवृत्त तयार िरिे. RFID मुळे किरिोळ व्यापारात कशल् ि मा तपासण्याची प्रकक्रया सु भ होते. नाहीतर ही प्रकक्रया खूप मनुष्य बळ ागिारी, वेळ घेिारी आकि िेवळ पूवणकनधाणररत अंतराने िे ी जािारी आहे. कशल् ि मा ाचा मागोवा घेिे हे किरिोळ व्यापारामधी RFID वापरण्याच्या प्रमुख वाकशष्ट्यांपैिी एि आहे. किरिोळ व्यापारामध्ये RFID चा वापर चोरी टाळण्यासाठी आकि वारंवार ह वल्या जािार् या आकि बर् याचदा चुिीच्या कठिािी ठेव ेल्या उत्पादनांचा मागोवा munotes.in

Page 100

किरिोळ व्यापार व्यवस्थापन
100 घेण्यासाठी िे ा जाऊ शितो. RFID तंत्रज्ञानामुळे किरिोळ कवक्रेत्यांना संपूिण पुरवठा साखळीमध्ये मा ाचा मागोवा घेिे सोप जाते. आकृती २ रेिडओ िĀ³वेÆसी आयड¤िटिफकेशन (RFID)
Source: Google images िकरकोळ Óयापार िवपणनामÅये RFID चा वापर १ ) úाहक संशोधन: RFID टॅगमध्ये प्रत्येि उत्पादनासाठी एि कवकशष्ट क्रमांि कद े ा. ग्राहिांनी क्रेकडट, डेकबट किंवा खरेदीदाराच्या सव तीच्या िाडाणने वस्तूंसाठी पैसे प्रदान िेल्यास, किरिोळ कवक्रेते हे ग्राहिांनी िे ेल्या खरेदीस RFID माकहतीशी जोडतात. ह्या कवपिन मकहतीचा वापर िरून प्रत्येि ग्राहिांच्या स्टोरमधी हा चा ींचा मागोवा घेत ा जातो. ह्या प्रिारच्या माहीतचा वापर किरिोळ व्यापाराच्या स्टोअरमध्ये सुधारिा िरण्यासाठी िे ा जाऊ शितो. उदाहरि - पादत्रािे आकि िपड्यांच्या किरिोळ कवक्रेत्यांच्या बाबतीत बघायचे झा े तर, ग्राहिांच्या खरेदी वतणनाची नोंद िरण्यासाठी पदत्रािांचे िपाट, िपड्यांची िपाटे, किकटंग रूम, किकटंग आरसा आकि गोदामाचे प्रवेशद्वार आकि बाहेर पडण्यासाठीच्या कठिािी RFID जोड े जाऊ शिते. ग्राहिांच्या उत्पादन प्राधान्यांचे कवश्लेषि िरण्यासाठी ग्राहिांनी उत्पादने उच ून ती वापरुन पाहण्याची वेळ, वारंवारता आकि देवांघेवािीचा रेिॉडण यांचा याची माकहती RFID द्वारे गोळा िे ी जाते, जेिेिरून स्टोअरमध्ये उत्पादनाची इष्टतम मांडिी िे ी जाऊ शिते, पररिामी कवक्री वाढण्यास मदत होई . २) िशÐलक मालावर ल± ठेवणे: प्रत्यक्ष कशल् ि मा ावर क्ष ठेवण्यासाठी िामगारांना भरपूर शारीररि श्रम िरावे ागतात. दुसरीिडे RFID स्िॅनर २० िूट ांबुन RFID टॅग वाचू शितो आकि प्रकत सेिंदा ा शेिडो टॅग नोंद िरू शितो ज्यामुळे िमणचारी त्वररत मा ाचे प्रमाि आकि स्थान यांची नोंद िरू शितात. िाही दुिानांना मा ावर प्रत्यक्ष वेळेत क्ष ठेवण्यासाठी िायमस्वरूपी RFID स्िॅनर
munotes.in

Page 101

किरिोळ व्यापारामध्ये
तंत्रज्ञानाचा वापर
101 स्थाकपत िरिे कििायतशीर वाटते. RFID च्या अकधि िायणक्षमतेमुळे कवक्रेत्यांना ग्राहिांची मागिी पूिण िरण्यासाठी उत्पादने नेहमीच पुरेशा प्रमािात उप ब्ध आहेत हे सुकनकित िरण्यात मदत होते ३) सुर±ा: किरिोळ व्यापाराच्या दुिानदारांना दुिानातून मा चोरी होण्याची एि गंभीर कचंता भेडसावत असते. यािररता एि पयाणय म्हिजे िमणचारी ग्राहिांवर सतत क्ष ठेवू शितात, परंतु यामुळे दोन प्रमुख तोटे होऊ शितात: एि म्हिजे िामगारांचे अकतररक्त िाम वाढून त्यांचे इतर जबाबदार्यांपासून क्ष कवचक त होते आकि दुसर म्हिजे ग्राहिांना त्यांच्यावर िोिी क्ष ठेवत त्यांना सतत पाहत आहे हे आवडत नाही. ह्यावर RFID तंत्रज्ञान एि उपाय देतो तो म्हिजे : ग्राहि जेव्हा दुिानातून जातात तेव्हा ररमोट स्िॅनद्वारे ते एखाद्या मा ाची चोरी िरून किंवा चुिून घेऊन जात आहेत िा हे उघड होऊ शिते. RFID तंत्रज्ञानाची किंमत िमी होत असताना, हे सुरक्षा उपाय म्हिून चोरी िमी िरण्याचा अकधिाकधि कििायतशीर मागण होऊ शितो. ४) मालाची ÓयविÖथतपणे कपाटामÅये मांडणी केली जाऊ शकते: दुिानांमध्ये कवकशष्ट उत्पादने शोधिे िठीि िाम आहे. RFID मुळे कवकशष्ट उत्पादन दुिानात िुठे ठेव े आहे आकि त्याचे स्थान शोधण्यात मदत िरू शिते. उदाहरि – पादत्रािांचे किरिोळ दुिान हे बहुतेि वेळा वेगवेगळ्या वैकशष्ट्यांच्या, नमून्यांच्या आकि रंगांच्या पादत्रािांनी भर े ी असतात. तथाकप, मयाणकदत जागेमुळे प्रत्येि पादत्रािाचा एिच नमुना दुिानात ठेव ा जातो. त्यामुळे दुिानाती िमणचार् यांना गरज पडल्यास दुिानात किंवा बर् याचदा गोदामात जाऊन पादत्रािे शोधावी ागतात आकि िाही वेळा कवकशष्ट पादत्रािे शोधिे िठीि असते. त्यामुळे ग्राहिांना वाट बघावी ागते. पररिामी, ग्राहिांना वाट बघाय ा आवडत नाही आकि ते दुिानातून िाहीही खरेदी िेल्याकशवाय कनघून जातात. RFID ज द आकि अचूि उत्पादन शोधांमध्ये मदत िरते. RFID चा वापर िरून, िमणचारी दुिानात किंवा गोदामामध्ये त्वरीत मा शोधू शितात आकि हवा अस े ा मा अचूिपिे कमळवू शितात. ह्यामुळे मा शोधण्यासाठी िमी वेळ ागतो आकि िामगारांना उच्च िायणक्षमतेने ग्राहिांच्या गरजांना प्रकतसाद देण्यास मदत होते. ५) चेकआउटसाठी (िबिलंग) ÿती±ा वेळ कमी करते: RFID चेिआउटच्या वेळी म्हिजे खरेदी िे ेल्या उत्पादनांच्या कबक ंग दरम्यान प्रतीक्षा वेळ िमी िरण्यास देखी मदत िरू शिते. पारंपाररि बारिोड ा स्िॅकनंगसाठी प्रत्येि वस्तु एि-एि िरून स्िॅन िरावी ागते. परंतु RFID मुळे संपूिण शॉकपंग िाटण एिाच वेळी स्िॅन िे े जाऊ शिते, िोित्याही वस्तू शॉकपंग िाटणमधून िाढण्याची गरज नसते. RFID मुळे संपूिण क्षेत्र िाही सेिंदात स्िॅन िे े जाऊ शिते त्यामुळे वेळेची बचत होते. ६) ÿÂय± वेळेत मािहती ÿदान करते: RFID ने प्रत्यक्ष वेळेत कवश्लेषि आकि माकहती कमळकवण्यात मदत होते. RFID नस ेल्या किरिोळ कवक्रेत्यांना त्यांच्या दुिानाबाबत आकि ग्राहिांबाबत िोित्याही कवकशष्ट तपशी ाची माकहत नसते. त्यांना त्यांच्या मा ाबि आकि ग्राहिांबि अस े ी माकहती अनेिदा िा बाह्य (outdated) munotes.in

Page 102

किरिोळ व्यापार व्यवस्थापन
102 असण्याचा धोिा असतो. तथाकप, RFID सह हे सवण बद े जाऊ शिते. RFID मा आकि ग्राहिांबि अकधि योग्य तपशी वार तयार िरते. RFID मुळे कवकशष्ट दुिानामध्ये एखाद्या मा ाची कवक्री किती जास्त होत आहे त्यानुसार तो मा दुिानात ठेवायचा िी नाही हे ठरवण्या मदत होते. ७) ÿिøयेची कायª±मता वाढवणे: एि RFID रीडर एिाच वेळी शेिडो मा ाची नोंदिी िरू शितो. प्रत्येि मा ािररता एि कवकशष्ट ओळख (ID) असते, ती एिापेक्षा जास्त वेळा वाच ी जाऊ शित नाही. साहकजिच, यामुळे RFID हे कशल् ि मा ाची संख्या आकि आ ेल्या/गे ेल्या मा ाची तपासिी अकवश्वसनीयपिे ज द आकि कवश्वासाहण िरते. RFID मुळे दुिानाती कशल् ि मा ाची मोजिीची वेळ ९६% िमी िेल्याचे आढळते. याचा अथण असा आहे िी RFID मुळे िायण अकधि सोयीस्िर होते आकि एखादे िायण एिा वषाणच्या ऐवजी आठवड्यातून अनेि वेळा िे े जाऊ शिते. क) डेटा बेस मॅनेजम¤ट िसÖटम (DBMS) डेटाबेस मॅनेजमेंट कसस्टम (DBMS) मू त: संगििीिृत माकहती संचयाची एि प्रिा ी आहे. DBMS हे एि सॉफ्टवेअर आहे जे माकहती संचकयत िरण्यासाठी, पुनप्राणप्त िरण्यासाठी आकि व्यवस्थाकपत िरण्यासाठी रचना िे े े आहे. DBMS हे किरिोळ व्यापार स्टोअरची माकहती संग्रकहत, व्यवस्थाकपत आकि पुनप्राणप्त िरण्यासाठी किरिोळ व्यापार क्षेत्रा ा मदत िरते. हे जेव्हा आवश्यि असे तेव्हा माकहती कमळविे आकि वेळेवर कनिणय घेण्यास मदत िरते. डेटाबेस ÓयवÖथापन ÿणालीचे (DBMS) महßव १ ) अचूक अहवाल तयार करते: DBMS हे मानवाप्रमािे िायण िरते जे िोित्याही त्रुटीकशवाय एिसारखी िायण किंवा कवकवध िाये िरू शिते. ही प्रिा ी मोठ्या प्रमािावर अचूि अहवा तयार िरू शितात िारि त्यांना कवश्रांती घेण्याची किंवा मािसांप्रमािे सुट्टीवर जाण्याची आवश्यिता नसते. प्रत्यक्ष वेळेमध्ये अहवा तयार िरण्यासाठी किरिोळ कवक्रेत्यांद्वारे स्वयंचक त सॉफ्टवेअरचा वापर िे ा जात आहे. हे अचूि अहवा आकि सांकख्यिीय माकहती (statistics) तयार िरते. यामुळे संस्थांचा वेळ आकि संसाधने यांची बचत होते. २) úाहक धारणा दर (Customer Retention) सुधारते: डेटाबेस व्यवस्थापन सॉफ्टवेअर माकहती मा िांना (Data owner) त्यांचा माकहतीचे िायणक्षम पद्धतीने व्यवस्थान िरण्यास मदत िरते. हे ग्राहिांना िाय हवे आहे आकि िशाची गरज आहे याबि स्पष्ट माकहती पुरवते. या सॉफ्टवेअर साधनाचा वापर कवकशष्ट ग्राहिांना आिकषणत िरण्यािररता कवपिन संदेश तयार िरण्यासाठी, ग्राहिाच्या भकवष्याती वतणनाबि अकधि चांग े अंदाज ावण्यासाठी आकि कवकशष्ट ग्राहिांच्या गरजेप्रमािे ऑिर तयार िरण्यासाठी िे ा जाऊ शितो. ह्या सॉफ्टवेअरद्वारे सवाणत मौल्यवान ग्राहि ओळखून आकि जे ग्राहि िंपनीिडून पुन्हा भकवष्यात मा ाची खरेदी िरण्याची अकधि शक्ट्यता आहे अशा ग्राहिांना धारिा दर सुधारण्यास मदत िरते. munotes.in

Page 103

किरिोळ व्यापारामध्ये
तंत्रज्ञानाचा वापर
103 ३) डेटा एंůीमधील वेळेची बचत: डेटा एंरी (माकहती भरिे) हे सवाणत जास्त वेळ घेिारे िाम आहे. डेटा एंरीसाठी िमणचार् यांना िम्लयुटरच्या िीबोडणवर हाताने माकहती टाइप िरावी ागते. ही प्रकक्रया िंटाळवािी असते आकि िमणचार् यांचा िामावरी जास्त वेळ त्यात कनघून जातो. DBMS मु े सुदैवाने कनयोक्ट्त्यांसाठी डेटा एंरीमधी त्रुटी दूर िेल्या जाऊ शितात. संगिि आकि मोबाई उपिरिांवर चा िारे ‘डेटाबेस मॅनेजमेंट सॉफ्टवेअर’ द्वारे त्रुकट दूर िेल्या जाऊ शितात. ह्या सॉफ्टवेअरमध्ये डेटा एंरीिररता एि यूजर इंटरिेस कमळतो त्यामुळे िामगारांना डेटा एंरी हाताने िरावी ागत नाही आकि चुिा सुधारण्याचा त्रास वाचतो. ४) ÿÂय± वेळेत मािहती िमळिवÁयात मदत करते: DBMS ही एि अशी प्रिा ी आहे जी मा आकि ग्राहिांबि माकहती गोळा िरते आकि नंतर ती माकहती संच िरण्यात मदत िरते. हे प्रत्यक्ष वेळेमध्ये मा आकि ग्राहिांबि माकहती कमळकवण्यात मदत िरते. या तंत्रज्ञानाच्या मदतीने किरिोळ कवक्रेत्यांना डेटा गोळा िरण्यात िमी वेळ ागतो आकि त्यांना प्रत्यक्ष वेळेत माकहती कमळू शिते. ५) िशÐलक मालाचे ÓयवÖथापन: किरिोळ व्यवसायाच्या िायणक्षमतेसाठी आकि नफ्यासाठी कशल् ि मा ावार कनयंत्रि ठेविे आवश्यि आहे. इन्व्हेंटरी डेटाबेस सॉफ्टवेअर प्रत्येि उत्पादनाच्या कशल् ि मा ाची पातळी अचूि आकि अद्ययावत सांगते जेिेिरून अनावश्यि जास्तीचा कशल् ि मा न राहता ग्राहिांची मागिी पूिण िरण्यासाठी पुरेसा मा उप ब्ध असतो. अनावश्यि जास्तीचा कशल् ि मा ामुळे अकधि खचण येतो आकि निा िमी होतो, तर अपुर् या मा ामुळे कवक्री गमाव ी जाऊ शिते आकि पुन्हा निा िमी होतो. ६) úाहक संशोधन: DBMS हे मू त: संगििावरी माकहतीचे संचयन (साठा) आहे. किरिोळ कवक्रेते सवण प्रिारची माकहती संग्रकहत िरू शितात ज्यामुळे त्यांना उत्पादनाची कवक्री िोिा ा िरायची हे अकधि चांगल्या प्रिारे समजण्यास मदत होते. उदाहरिाथण, िोित्या प्रिारचे ोि कवकशष्ट उत्पादने कवित घेतात, जसे िी त्यांचे वय, क ंग, वांकशिता इत्यादींची अचूि माकहती DBMS देऊ शिते. उदाहरिाथण जर किरिोळ कवक्रेत्याने DBMS तंत्रज्ञानाचा वापर िरून त्यांना आढळ े िी त्यांची उत्पादने खरेदी िरिारे ८० टक्ट्िे ग्राहि मकह ा आहेत. ह्यामुळे किरिोळ कवक्रेते मकह ांना क्ष्य िरण्यासाठी कवपिन धोरि आखू शिती . ही माकहती कमळिे हे किरिोळ व्यापार क्षेत्रात खूप उपयुक्त ठरते त्याचप्रमािे उत्पादनाची िायणक्षमतेने आकि प्रभावीपिे कवक्री िरिे खूप सोपे होते. ७) Óयवसायाचा महसूल वाढवते: DBMS वापरण्याचा अपररहायण पररिाम म्हिजे व्यवसायाच्या महसु ात त्वररत वाढ होते. DBMS वापरून व्यवसाय माकहती संचकयत िरून, किरिोळ कवक्रेता िोिती उत्पादने चांग ी कवि ी जात आहेत आकि िोिती नाही हे सहजपिे शोधू शितो. त्या मकहतीचा वापर िरून किरिोळ कवक्रेता ती माकहती व्यवसायाच्या संसाधनांचे वाटप िरण्यासाठी िरू शितो. munotes.in

Page 104

किरिोळ व्यापार व्यवस्थापन
104 ७.३ ई-åरटेिलंग ई-ररटेक ंग म्हिजे इ ेक्ट्रॉकनि-ररटेक ंग. संगििाचा प्रवेश आकि इंटरनेटचा प्रसार यामुळे ई-ररटेक ंग ा चा ना कमळा ी आहे. ई-ररटेक ंग हा ई-िॉमसणचा उपसंच आहे म्हिजेच, ई-िॉमसण हे मुख्य डोमेन आहे ज्यामध्ये ई-ररटेक ंगचे िायण समाकवष्ट आहेत. ई-ररटेक ंगमध्ये इ ेक्ट्रॉकनि मीकडया, कवशेषतः इंटरनेटचा वापर िरून वस्तूंची कवक्री िे ी जाते. वेबवर आभासी दुिानाद्वारे उत्पादने, माकहती आकि सेवांची थेट कवक्री िे ी जाते. इंटरनेटवर हजारो ई-ररटेक ंग साइट्स आहेत ज्या कवद्यमान ररटे सण किंवा स्टाटण-अलसद्वारे सुरू िेल्या आहेत. ऑन ाइन किरिोळ कवक्रीसाठी प्रभावीपिे व्हावी यासाठी उत्पादनांची आकि गुिवत्तेची बरेच देखावे आकि तपशी आवश्यि असतात जेिेिरून उत्पादनाचा वैयकक्ति अनुभव ग्राहिांना कमळू शिे . यशस्वी ई-टेक ंगसाठी मजबूत ब्रँकडंग (ओळख कनमाणि िरिे) आवश्यि आहे त्यासाठी वेबसाइट हाताळण्यास सोपी असावी आकि कनयकमत अद्ययावत िरावी जेिेिरून ग्राहिाचे समाधान होऊ शिे . ई-ररटेक ंगसाठी एि मजबूत कवतरि नेटविण देखी आवश्यि आहे, जे त्वररत आकि िायणक्षम अस े पाकहजे िारि ग्राहि जास्त िाळ वस्तू आकि सेवांच्या कवतरिाची प्रतीक्षा िरू शित नाहीत.. ई-åरटेिलंगचे Öवłप १ ) Óयवसाय ते Óयवसाय (B२B): या स्वरूपात खरेदीदार आकि कवक्रेता दोघेही व्यवसाकयि संस्था असतात. घाऊि कवक्रेता आकि किरिोळ कवक्रेता यांसारख्या दोन व्यावसाकयिांमध्ये हा व्यवहार / व्यवसाय होतो. B२B व्यवहार / व्यवसाय हा पुरवठा साखळीमध्ये होतो, जेथे एि िंपनी उत्पादन प्रकक्रयेत वापरण्यासाठी िच्चा मा /सुटे भाग दुसर्या िंपनीिडून खरेदी िरते. उदा. ऑटोमोबाई िंपनी इंटरनेटद्वारे टायर किंवा सीट किंवा िाच दुसर् या व्यावसाकयिािडून खरेदी िरते. India Mart and Ali Baba या वेबसाइट्सवर व्यवसाय ते व्यवसाय (B२B) व्यवहार/ व्यवसाय होतो. २) Óयवसाय ते úाहक (B२C): B२C मध्ये व्यवसायिांद्वारे ग्राहिांना उत्पादने आकि सेवांची थेट कवक्री िे ी जाते. व्यवसायि त्यांच्या वेबसाइट्सचा वापर कवकवध कवपिन कक्रयाि ापांसाठी िरतात. यामध्ये जाकहरात, उत्पादनाची माकहती, उत्पादन/सेवेबि पुनराव ोिने आकि उत्पादनाचे कवतरि यांचा समावेश होतो. या व्यवहारमध्ये उत्पादने आकि सेवांची किंमत िमी ठेव ी जाते आकि व्यवहाराचा वेग अकधि असतो. Flipkart and Amazon या वेबसाइट्सवर व्यवसाय ते ग्राहि (B२C) व्यवहार/ व्यवसाय होतो ई-åरटेिलंगची आÓहाने १ ) सुर±ा समÖया: ई-व्यवसाय साइट्सवर ग्राहिांचे नाव, िोन नंबर, पत्ता आकि बँि तपशी यासारखे महत्त्वपूिण आकि संवेदनशी माकहतीची नोंद िरावी ागते. जरी अनेि ई-व्यवसाय िंपन्या त्यांच्या वेबसाइटवरी व्यवहार SSL (https) द्वारे munotes.in

Page 105

किरिोळ व्यापारामध्ये
तंत्रज्ञानाचा वापर
105 सुरकक्षत िरण्याचा प्रयत्न िरत आहेत ज्यामुळे ती माकहती सांिेकति क कपबद्ध िरून सुरकक्षत राख ी जाते, तरीही ऑन ाइन पासवडण हॅकिंगची (चोरन्याची) अनेि प्रिरिे घडत आहेत. याचा ग्राहिांचा ऑन ाइन शॉकपंगबि च्या कवश्वासावर कवपरीत पररिाम होत आहे. २) वैयिĉक Öपशाªचा अभाव: भारतीय ग्राहि खरेदीचे कनिणय घेण्यापूवी उत्पादने पाहिे, स्पशण िरिे, वास घेिे किंवा चव घेिे पसंत िरतात. तथाकप, ई-व्यवसायात याचा अभाव असतो त्यामुळे उत्पादनाचे िायदे ग्राहिांना िळून येत नाहीत. कडक व्हरीनंतर प्रत्यक्षात कमळा े ी उत्पादने ही वेबसाइटवरी कचत्रांमध्ये दशणकव े ी उत्पादनांपेक्षा वेगळी असू शितात असाही ग्राहिांचा समज असतो. तथाकप, आजिा , अनेि िंपन्या त्यांच्या वेबसाइटवर या उत्पादनांचा वापर िरून मॉडेल्सच्या वास्तकवि प्रकतमा आकि कव्हकडओ पुरवत आहेत आकि ग्राहिांच्या सोयीसाठी आिार, प्रमाि, रंग इत्यादींसारख्या उत्पादनांबि सवण संभाव्य माकहती देखी पुरवत आहेत. ३) गुणव°ेबĥल अिनिIJतता: ऑन ाइन खरेदीची सवाणत मोठी समस्या म्हिजे ग्राहिांना उत्पादनाच्या गुिवत्तेची िोितीही हमी नसते. इतर ग्राहिांनी कद े ी अकभप्राय नेहमीच उपयुक्त नसते. ई-कबझनेस िमणचे कवि े ा मा परत घेण्याबाबतची पॉक सी (return policy) देखी योग्यररत्या अंम ात आि ी जात नाही, त्यामुळे ग्राहिांना उत्पादने परत िरिे आकि पैस्यांचा परतावा किंवा मा ाची बद ी कमळण्यात अडचिी येऊ शितात. ४) उÂपादन िवतरणास िवलंब: ई-व्यवसाय िंपन्यांना िामगारांच्या िमतरतेचा सामना िरावा ागतो. यामुळे ग्राहिांना उत्पादन कवतरिास कव ंब होऊ शितो. अनेि प्रिरिांमध्ये, ग्राहिांना वचन कद ेल्या तारखे ा किंवा वेळेवर उत्पादनांची कडक व्हरी कमळत नाही, ज्यामुळे ग्राहि असमाधानी असतात. ५) इंटरनेट¸या उपलÊधतेची आवÔयकता: ऑन ाइन शॉकपंग िरण्यासाठी इंटरनेट सुकवधा आवश्यि आहे. आजिा , मेरो शहरांमध्ये इंटरनेट उप ब्धीची समस्या नाही. मात्र, अनेि गावांमध्ये इंटरनेट उप ब्धता अत्यंत खराब आहे. त्यामुळे चांग ी इंटरनेट उप ब्धता कमळा ी तरच या गावांना ई-ररटेक ंगिररता क्ष्य िरता येई . ६) तांिýक समÖया: ई-व्यवसाय इंटरनेटद्वारे िायणरत होते ज्यामुळे इंटरनेटचा वेग िमी होण्यासारख्या तांकत्रि समस्या उद्भवू शितात. िाहीवेळा, संथ इंटरनेट उप ब्धतेमुळे व्यवहार नािार े जातात. पेमेंट बटिावर वापरित्यांद्वारे वारंवार कक्ट् ि िेल्यामुळे दोन वेळा पेमेंट होण्याची शक्ट्यता देखी असू शिते. ७) Öपधाª: ई-व्यवसायामुळे होिार् या कवकवध िायद्यांमुळे जसे िी जागकति बाजारपेठेत पोहोच, उच्च निा, िमी प्रारंकभि खचण इ. अनेि िंपन्यांना ई-व्यवसाय िरण्यास प्रोत्साहन कमळते. यामुळे ई-व्यावसाकयिांमध्ये स्पधाण वाढ ी आहे आकि ग्राहिांना आिकषणत िरण्यासाठी त्यांना त्यांच्या उत्पादनांची किंमत िमी िरावी ागते. ८) िसĦ न झालेले Óयवसाय मॉडेल: डॉट-िॉम युगाच्या सुरुवातीच्या वषांत, इंटरनेटवरी बहुतेि व्यवसाय नवीन क्षेत्रांमध्ये प्रयोग िरत होते आकि त्यांना कस्थर munotes.in

Page 106

किरिोळ व्यापार व्यवस्थापन
106 निा कमळत नव्हता. या शतिाच्या सुरुवाती ा ९० टक्ट्िे ई-िॉमसण िंपन्या बंद होण्यामागचे हे मुख्य िारि होते. आज, डॉट-िॉम व्यवसाय (ई-कबझनेस) थोडे पररपक्ट्व झा े आहेत. तरीही िाही व्यवसाय प्रायोकगि स्तरावर आहेत आकि कनयकमत िमाईची हमी देत नाहीत. ७.४ सारांश किरिोळ उद्योगात तंत्रज्ञानाने कशरिाव िरून ई-िॉमसण साइट्स आकि कब्रि-अँड-मोटणर स्टोअसण (भौकति दुिाने) या दोन्ही व्यवसायाच्या जवळजवळ प्रत्येि पै ू ा स्पशण िे ा आहे. खचण िमी िरण्यापासून ते मा ाच्या गरजांचा उत्तम अंदाज ावण्यापयंत, किरिोळ व्यवसायात तंत्रज्ञानामुळे मा ाचे व्यवस्थापन सुव्यवकस्थत िरता येऊ शिते. मा ाच्या प्रकक्रयेच्या स्वयंचा नाने (automation) पुरवठा साखळीमध्ये िायणक्षमता कनमाणि होते, ह्या सवाणमुळे ग्राहिांना चांग ी सुकवधा कमळून त्यांचे समाधान होते. ७.५ ÖवाÅयाय åरĉ Öथानांची पुरती करा १ ) EDI म्हिजे ____________ (इ ेक्ट्रॉकनि डेटा इन्िॉमेशन, इ ेक्ट्रॉकनि डेटा इंटरचेंज, इ ेक्ट्रॉकनि कडवाइस इन्िॉमेशन) २) _______ हे नवीन रॅकिंग तंत्रज्ञान आहे जे मा ाची मोजिी िरिे, देवािघेवाि िरिे, कशल् ि मा ाची पातळी तपासिे किंवा ग्राहिांचा खरेदीबाबतचा इकतवृतांत प्रत्यक्ष वेळेत कमळवण्यास मदत िरते. ((रेकडओ किक्ट्वेन्सी आयडेंकटकििेशन [RFID], इंटरनॅशन ओगेनायझेशन ऑि स्टँडडाणयझेशन [ISO], वल्डण रेड ओगेनायझेशन [WTO]) ३) _________ ही किरिोळ दुिानांमध्ये वापर ी जािारी संगििीिृत माकहती साठविीची प्रिा ी आहे. (डेटाबेस व्यवस्थापन प्रिा ी [DBMS], इंटरनॅशन ओगेनायझेशन ऑि स्टँडडाणयझेशन [ISO], वल्डण रेड ओगेनायझेशन [WTO]) ४) ________ मध् ये इ ेक्ट् रॉकनि मीकडया, कवशेषतः इंटरनेट वापरून वस्तूंची कवक्री िे ी जाते. (मॉ , सुपरमािेट, ई-ररटेक ंग) ५) ई-ररटेक ंग ा ________ आव्हानस सामोरे जावे ागते. (वस्तूंना वैयकक्ति स्पशण िरिे शक्ट्य होते, स्पधाण नसते, सुरक्षेची समस्या उद्भवते) munotes.in

Page 107

किरिोळ व्यापारामध्ये
तंत्रज्ञानाचा वापर
107 चूक िकंवा बरोबर १ ) ईडीआय (EDI) ही िागदावर आधाररत दस्तऐवजांची देवािघेवाि आहे जसे िी खरेदी ऑडणर किंवा मा ाची यादी बनविे. चूक २) ईडीआय (EDI) उत्पादनाच्या व्यवस्थापिामध्ये मदत िरते. बरोबर ३) रेकडओ किक्ट्वेन्सी आयडेंकटकििेशन (RFID) चा वापर उत्पादनाच्या रॅकिंगसाठी िे ा जातो. बरोबर ४) डेटाबेस मॅनेजमेंट कसस्टम (DBMS) डेटा एंरीचा वेळ वाचवते. बरोबर ५) ई-ररटेक ंगमध्ये भौकति दुिानात वस्तूंची कवक्री िे ी जाते. चूक जोड्या जुळवा गट- अ गट– ब १ ) इ ेक्ट्रॉकनि डेटा इंटरचेंज (EDI) a) रॅकिंग तंत्रज्ञान २) रेकडओ किक्ट्वेन्सी
आयडेंकटकििेशन (RFID) b) इंटरनेटची तांकत्रि समस्या ३) डेटाबेस मॅनेजमेंट कसस्टम
(DBMS) c) व्यवसाय दस्तऐवजांची संगिि-ते-
संगिि देवािघेवाि ४) B२B ई-ररटेक ंग d) संगििीिृत डेटा साठवण्याची
प्रिा ी ५) ई-ररटेक ंगचे आव्हान e) व्यवसाय ते व्यवसाय (१ -c, २-a, ३-d, ४-e, ५-b) थोड³यात उ°र īा १ ) किरिोळ कवक्रीमध्ये इ ेक्ट्रॉकनि डेटा इंटरचेंज (EDI) वर एि टीप क हा. २) रेकडओ किक्ट्वेन्सी आयडेंकटकििेशन (RFID) ची संिल्पना किरिोळ कवक्रीमध्ये स्पष्ट िरा. ३) डेटा बेस मॅनेजमेंट कसस्टम (DBMS) किरिोळ कवक्रीमध्ये िशी उपयुक्त आहे. स्पष्ट िरा. ४) योग्य उदाहरिांसह ई-ररटेक ंगच्या स्वरूपांची चचाण िरा. ५) ई-ररटेक ंगसमोर िोिती आव्हाने आहेत? munotes.in

Page 108

किरिोळ व्यापार व्यवस्थापन
108 संदभª सूची https://www.edibasics.com/what-is-edi/ https://www.ibm.com/in-en/topics/edi-electronic-data-interchange https://home.messagexchange.com/blog/edi-in-the-retail-industry/#:~:text=EDI%२०in%२०the%२०retail%२०industry%२०allows%२०companies%२०to%२०electronically%२०exchange,and%२०other%२०ways%२०of%२०communication. https://jbrmr.com/cdn/article_file/i-५_c-३६.pdf https://www.godaddy.com/garage/retailers-edi-system/ https://www.lobster-world.com/en/ten-advantages-of-using-edi-in-the-transport-and-logistics-sector/ https://smallbusiness.chron.com/benefits-rfid-retail-marketing-५७५४९.html https://www.riotinsight.com/article-rfid-in-retail#:~:text=RFID%२०in%२०retail%२०can%२०be,way%२०to%२०the%२०sales%२०floor. https://www.techtarget.com/iotagenda/blog/IoT-Agenda/Use-cases-of-RFID-in-retail https://www.business.com/articles/rfid-for-retail/ https://www.detego.com/retail_insights_en/retail-en/६-benefits-of-rfid-in-retail/ https://www.secondcrm.com/blogs/the-benefits-of-customer-database-management-software-for-your-business https://retailnext.net/blog/the-influence-of-database-in-the-retail-industry https://www.marketing९१ .com/electronic-retailing-e-tailing/ https://www.indiaretailing.com/२०१ ७/०४/०६/fashion/६-brands-making-a-fashion-statement-by-going-green/२/ https://okcredit.in/blog/advantages-and-disadvantages-of-starting-an-eco-friendly-business/ https://www.hhrc.ac.in/ePortal/Commerce/I%२०M.Com.%२०-%२०१ ८PCO३%२०-%२०Dr.%२०M.%२०Sridevi%२०&%२०Dr.%२०S.%२०Veerapandiyan.pdf https://www.marketing९१ .com/responsibilities-of-a-store-manager/  munotes.in

Page 109

109 ८ हåरत åरटेिलंग आिण åरटेिलंगमÅये कåरअरचे पयाªय ÿकरण संरचना ८.० उिĥĶ ८.१ ÿÖतावना ८.२ हåरत åरटेिलंग ८.३ åरटेिलंगमÅये िविवध कåरअर पयाªय ८.४ Öटोअर ÓयवÖथापका¸या जबाबदाöया ८.५ मक¦डइिजंग मॅनेजरची काय¥ ८.६ सारांश ८.७ ÖवाÅयाय ८.० उिĥĶ या ÿकरणाचा अËयास केÐयानंतर िवīाथê पुढीलÿमाणे स±म होतील - • úीन åरटेिलंगची संकÐपना आिण महßव ÖपĶ करणे • åरटेिलंगमधील िविवध कåरअर पयाªयांचे वणªन करणे • िकरकोळ िवøìमÅये Öटोअर ÓयवÖथापका¸या जबाबदाöया जाणून घेणे • मक¦डाइिजंग मॅनेजर¸या काया«ची चचाª करणे ८.१ ÿÖतावना िकरकोळ Óयापार उīोगात कामगारांची गरज जाÖत ÿमाणात असते. आज åरटेल उīोग केवळ िवÖतारत नाही तर अिधक संघिटत होत आहे. या बदलामुळे अनेकजण या उīोगात कåरअर करÁयासाठी आकिषªत होत आहेत. िकरकोळ Óयापारामुळे कुशल तसेच अकुशल कामगारांसाठी रोजगारा¸या संधी िनमाªण झाÐया आहेत. भारतीय åरटेल ±ेýात २०३० पय«त २.५ कोटी नवीन रोजगार िनमाªण होÁयाची श³यता आहे. (Business Standard, October, २८ २०२२). तŁणांना आगामी संधéचा लाभ घेÁयासाठी आिण िकरकोळ उīोगात एक आशादायक कåरअर करÁयासाठी, Âयांनी Öवत:ला योµय ÿिश±णाने सुसºज करणे महßवाचे आहे. वेगवेगÑया िकरकोळ Óयवसायांसाठी वेगळे कौशÐय-संच आवÔयक असतात. munotes.in

Page 110

िकरकोळ Óयापार ÓयवÖथापन
110 ८.२ úीन (हåरत) åरटेिलंग úीन (हåरत) åरटेिलंगची संकÐपना úीन åरटेिलंग ही िकरकोळ िवøìची एक आधुिनक संकÐपना आहे ºयामÅये िकरकोळ Óयवसात पयाªवरण अनुकूल ÿिøया हाती घेतÐया जातात. अलीकडे úाहक जागłक होत आहेत आिण ते केवळ पयाªवरण अनुकूल उÂपादने खरेदी करÁयास ÿाधाÆय देतात. Âयामुळे, िकरकोळ िवøेÂयाने सÅया¸या काळाचा कल ओळखून Âयां¸या िकरकोळ Óयवसायाचे úीन åरटेल Óयवसायात łपांतर करणे महÂवाचे आहे. úीन åरटेिलंग¸या सुŁवाती¸या काळात, िकरकोळ िवøेÂयांनी हåरत उÂपादने िवकÁयावर भर िदला होता परंतु आजकाल िकरकोळ िवøेते केवळ हåरत उÂपादने िवकÁयावरच नÓहे तर ÖटोअरमÅये हåरत ÿिøयांचा अवलंब करÁयावर भर देत आहेत. अिधकािधक िकरकोळ िवøेते Âयांचा Óयवसाय वाढवÁयासाठी úीन åरटेिलंगची िनवड करत आहेत कारण अिधकािधक úाहक पयाªवरणास अनुकूल उÂपादनांची मागणी करत आहेत. अनेक िकरकोळ िवøेते Âयां¸या उÂपादनांना Âयां¸या ÿितÖपÅया«पे±ा वेगळे करÁयासाठी Óयवसाय धोरण Ìहणून úीन åरटेिलंगचा वापर कł लागले आहेत. हåरत åरटेिलंगची उदाहरणे १ ) Levi’s - Levi’s हे पयाªवरण अनुकूल उपाय आिण िविवध उपøम आिण ÿयÂनांसाठी ओळखले जाते. या कंपनीने याआधी अमेåरकेमÅये Levi’s Eco नावाचे कपड्यांचे वेगवेगळे ÿकार आणले, जी मोठ्या ÿमाणावर लोकिÿय झाली आिण सÅया ती भारतात वापरली जात आहेत. Levi’s नावाखाली १०० ट³के कॉटन, नारळा¸या कवचाची बटणे वापłन तयार केलेली डेिनमचे उÂपादन करÁयात आले. या āँडने Levi’s Waterless नावाची जीÆस बाजारात आणली, जे जलसंवधªनाला ÿोÂसाहन देणारी जीÆस आहे. इतर जीÆस¸या उÂपादना¸या तुलनेत Levi’s Waterless जीÆसला ९६ ट³के कमी पाणी लागते. लोकांमÅये पयाªवरणािवषयी चांगली जागŁकता िनमाªण करÁयासाठी Levi’s पुनवाªपार (Recycle and Reuse) यांचे समथªन करते. (www.indiaretailing.com) २) Starbucks - Starbucks ने २०२० पय«त सवª ÈलािÖटक Öůॉ काढून टाकÁयाचे आिण २०२५ पय«त १०,००० पयाªवरणास अनुकूल Öटोअसª उघडÁयाचे िनयोजन Âयांनी केले आहे. Starbucks उÂपादन आिण पॅकेिजंगकåरता हåरत सामúीचा वापर करते. हåरत Öटोअर उपøमाचा एक भाग Ìहणून, Starbucks ने उÂपादन ÿिøयेदरÌयान कचरा munotes.in

Page 111

हåरत åरटेिलंग आिण
åरटेिलंगमÅये कåरअरचे पयाªय
111 कमी करणे आिण ३० ट³के कमी पाणी आिण २५ ट³के कमी वीज वापरÁयाची योजना आखली आहे. Starbucks िडÖपोजेबल कॉफì कपची रचना करतो, तसेच ते संसाधनांचा पुनवाªपर करतात आिण हåरत िबिÐडंगची संकÐपना राबवतात. ते शेतकरी आिण पयाªवरणीयŀĶ्या िटकाऊ समुदायाला समथªन करतात आिण हा संदेश Âया¸या लिàयत ÿे±कांपय«त पोहोचवÁयासाठी कठोर पåर®म करत आहे. ३) IKEA – IKEA ने कचरा ÓयवÖथापन आिण ऊजाª नूतनीकरण करÁयासाठी अनेक यु³Âया वापरतो. Âया¸या ९९ ट³के इमारतéमÅये सौर पॅनेल बसवलेले आहेत, ते ऊजाª िनमाªतीसाठी सौर ऊज¥चा वापर करतात. तसेच Âयांनी लाखो झाडे लावली आहेत आिण Âयांचा केवळ १५ ट³के कचरा जिमनीमÅये गाढला जावून बाकì¸या कचö याचा पुनवाªपर केला जातो. Ikea ने पीपल आिण Èलॅनेट पॉिझिटÓह Ìहणून ओळखले जाणारे धोरण िवकिसत केले आहे, जे úाहकांना पयाªवरणाबाबत जागłक राहÁयास ÿोÂसािहत करते. हे पयाªवरणास अनुकूल पĦतéĬारे उÂपादने तयार करते, जे लोकांना शैलीदार िडझाइन आिण िटकाऊपणा यामÅये सांगड रखÁयास मदत करते. हåरत åरटेिलंगचे महßव १ ) महसूलात वाढ: अनेक úाहकांना पयाªवरण अनुकूल जीवनाचे फायदे कळले आहेत. Âयामुळे ते हåरत उÂपादन घेÁयास ÿाधाÆय देतात. Âयामुळे, हåरत उÂपादन तयार करणारे िकंवा पयाªवरण अनुकूल ÿिøया करणारे Óयवसाय अिधक úाहकांना आकिषªत कł शकतात. Âयामुळे महसूल वाढतो. अिधकािधक úाहक पयाªवरणा¸या समÖयांबĥल िचंितत आहेत आिण ते पयाªवरणास अनुकूल कंपÆयांĬारे ऑफर केलेÐया उÂपादनांसाठी आिण सेवांसाठी अिधक पैसे देणास तयार होतात. काही सरकारी कंपÆया आिण ना-नफा संÖथा देखील पयाªवरण अनुकूल पĦतीने चालणाöया कंपÆयांना कंýाट देÁयास ÿाधाÆय देतात. २) करामÅये सवलत: बö याच देशांचे सरकार पयाªवरण अनुकूल पĦतीने चालणाöया कंपÆयांना करामÅये सवलत देतात. पयाªवरण अनुकूल मागाªने Óयवसाय सुł कł इि¸छणाöया हåरत कंपÆया आिण उīोजकांना अनेक अनुदाने आिण कर सवलती उपलÊध आहेत. सरकारने पयाªवरणाबाबत काही िनयम आिण अटी िनिIJत केÐया आहेत ºया कंपÆयांना अशा ÿकार¸या सवलतéसाठी पूणª कराÓया लागतील. नवीन Óयवसाय आिण Öटाटª-अप यांनी सुŁवातीपासूनच िनकषांचे पालन केÐयास Âयांना Ļा सवलती िमळू शकतात. हåरत åरटेिलंगमुळे Óयवसाय परवाना िमळिवÁयाची ÿिøया ýासमुĉ करÁयात देखील मदत होते. ३) Óयवसाया¸या सावªजिनक ÿितमेत सुधारणा: हåरत åरटेिलंग करÁयाचा एक उ°म फायदा Ìहणजे सामाÆय लोकां¸या नजरेत संÖथेची ÿितमा सुधारÁयास मदत होते. हåरत åरटेिलंग जनतेला फĉ आवडणार नाही तर ते Óयवसायाचा आदरही करतील. munotes.in

Page 112

िकरकोळ Óयापार ÓयवÖथापन
112 सकाराÂमक जनसंपकª िनमाªण करÁयासाठी कंपÆया हåरत åरटेिलंगचा वापर कł शकतात. कंपनी¸या िवपणन धोरणांमÅये कंपनीने केलेÐया सवª हåरत बदलांना अधोरेिखत केले पािहजे. या यु³Âया वापłन Óयावसाियक समिवचारी úाहकांना आकिषªत कł शकतात. ४) अिधक गुंतवणूकदारांना आकिषªत करते: जो Óयवसाय हåरत उपøम हाती घेतो आिण पयाªवरणपूरक Óयवसाय पĦतéचा अवलंब करतो तो Óयवसाय जगतात अिधक िवĵासाहªता ÿाĮ करतो. िवĵासाहªतेमुळे ते Âयां¸या पयाªवरणपूरक कंपÆयांमÅये गुंतवणूक करÁयासाठी अिधक गुंतवणूकदारांना आकिषªत कł शकतात. पयाªवरणाचा ö हास करणाö या कंपÆयांपे±ा गुंतवणूकदारांना हåरत Óयवसाय करणाö या कंपÆयांशी जोडले जाणे अिधक आवडते. ५) िवøìत वाढ: आकडेवारीवłन असे िदसून आले आहे कì पयाªवरण अनुकूल Óयवसाय अिधक úाहकांना आकिषªत कł शकतो आिण िवøìचे ÿमाण देखील वाढवू शकतो. कारण आजकाल अिधक úाहक हåरत उÂपादनांची मागणी करत आहेत. अिधकािधक úाहक ते जे खरेदी करत आहेत ते पयाªवरणपूरक पĦतéनुसार तयार केले गेले आहे िकंवा पुनवाªपर करÁयायोµय आहे हे पाहÁयासाठी उÂपादनाचे लेबल पाहतात. ६) नैसिगªक संसाधनांचे संवधªन: पयाªवरणास अनुकूल Óयवसायांचे ÿाथिमक Åयेय पृÃवीचे संर±ण करणे आहे. हåरत åरटेिलंगĬारे Óयवसाय मालक पाणी आिण जीवाÔम इंधनासार´या नैसिगªक संसाधनांची बचत कł शकतात. तसेच वायू ÿदूषण, जल ÿदूषण आिण मातीचे ÿदूषण कमी होÁयास मदत होते. Óयवसाय मालक ÿवासाची पयाªयी साधने आिण सौर ऊज¥सार´या पयाªयी उजाª ľोतांचा वापर कłन पैसे वाचवू शकतात. जंगलतोड आिण खाणकाम यांसार´या हािनकारक िøया कमी केÐया जाऊ शकतात. शाĵत िकंवा हåरत Óयवसाय चालवÁयाचा एक फायदा Ìहणजे तो हवामान बदल कमी करÁयास मदत करतो. हे सवª घटक हे सुिनिIJत करतात कì आपली पृÃवी आपÐया भावी िपढ्यांसाठी सुिÖथतीत राहó शकेल. ७) कमªचाöयांचे आरोµय उ°म राखते: हåरत åरटेिलंगमुळे सार´याच मानिसकते¸या कमªचाöयांना आकिषªत केले जाऊ शकते. हåरत Óयवसाय नमूना कमªचाöयांचे आरोµय उ°म राखÁयात देखील मदत करते. Óयवसाय मालक कॅंटीनमÅये िनरोगी आिण स¤िþय अÆन ÿदान करÁयास ÿारंभ कł शकतात. ते वनÖपती-आधाåरत आिण िवषारी रसायने नसलेली उÂपादने वापरतात. Ļामुळे हे सुिनिIJत होते कì Óयवसाय मालक Âयां¸या कमªचाö यांचे आरोµय धो³यात घालत नाहीत. Âयामुळे कमªचारी आजारी पडत नाहीत आिण Âयांची उÂपादकता ही वाढते. ८.३ åरटेिलंगमÅये िविवध कåरअर पयाªय åरटेल उīोग हा सवाªत वेगाने िवकिसत होणाöया उīोगांपैकì एक आहे. भारतीय åरटेल उīोगामÅये मोठ्या ÿमाणात बदल होत आहेत आिण úाहकांना एकाच छताखाली अनेक पयाªयांसह िविवध सोयीसुĦा हÓया आहेत. Âयातून मोठ्या ÿमाणावर रोजगारा¸या संधी िनमाªण होत आहेत. यामुळे भारतातील åरटेिलंगचा चेहरामोहरा बदलला आहे. भारतामÅये munotes.in

Page 113

हåरत åरटेिलंग आिण
åरटेिलंगमÅये कåरअरचे पयाªय
113 Ļा ±ेýाची भरभराट होत असताना, िकरकोळ ±ेýातील कåरअर महßवाकां±ी तŁणांसाठी वाढी¸या ±मतेचे आĵासन देत आहे. उमेदवारांना वाहतूक साखळी ÓयवÖथापन, िव° ÓयवÖथापन, िवपणन मािहती, इले³ůॉिनक åरटेिलंग, िवपणन आिण Óयवसाय संवाद, úाहक संबंध इ.चे ÿिश±ण िदले जाते. झपाट्याने िवÖतार होत असलेÐया िडपाटªम¤टल Öटोअसª आिण मोठ्या शॉिपंग मॉÐसमुळे, संपूणª भारतभर नोकरी¸या भरपूर संधी उपलÊध होत आहेत. åरटेिलंगमधील काही कåरअर पयाªयांची खाली चचाª केली आहे: १ ) िवøì आिण संबंिधत नोकरी: िवøì ही åरटेिलंगचे मु´य काम आहे. हा Öटोअर काया«चा हा एक महßवाचा भाग आहे. úाहकांना उÂपादने िवकणे हे िवøì कमªचाöयांचे महßवाचे कतªÓय आहे. िवøì Óयितåरĉ, संबंिधत कामे जसे कì िवøì सहयोगी (ÖटोअरमÅये आÐयावर úाहकांचे Öवागत करणे), पेम¤ट ÿाĮ करÁयासाठी कॅिशयर ही कामे åरटेिलंगमÅये केली जातात. तसेच कमªचाö यांना जािहराती तयार करणे, िशÐलक मालाची पाहणी करणे यासारखी कतªÓये पार पाडावी लागतात. åरटेिलंगकåरतामÅये काम करÁयासाठी कमªचारी उÂकृĶ संवाद कौशÐयाने सुसºज असले पािहजेत. २) Öटोअर मॅनेजर: Öटोअर मॅनेजर åरटेिलंग Öटोर¸या दैनंिदन कामकाजासाठी िकंवा ÓयवÖथापनासाठी जबाबदार असते. ÖटोअरमÅये काम करणारे सवª कमªचारी Öटोअर ÓयवÖथापकाला अहवाल देतात. Öटोअर मॅनेजर कमªचारी ÓयवÖथािपत करणे, कमªचारी िनयुĉ करणे, Âयां¸यासाठी ÿिश±ण आिण िवकास कायªøम आयोिजत करणे, Öटोअरचा नफा आिण तोटा ÓयवÖथािपत करणे, बँकेची कामे आिण úाहकां¸या तøारी हाताळÁयासाठी जबाबदार असतात. ३) िÓहºयुअल मक¦डायझर: िÓहºयुअल मक¦डायिझंग Ìहणजे úाहका¸या डोÑयांना आकिषªत करतील अशा ÿकारे Öटोअरमधील माल ÿदिशªत करणे. िÓहºयुअल मक¦डाइिझंगमÅये िवंडो िडÖÈले, साइन, Öटोअरमधील िदखावा इÂयादéचा समावेश होतो. हे सवª वÖतूंची िवøì वाढवÁयास मदत करते. िवøìचे लàय साÅय करÁयासाठी हे एक साधन आहे. िÓहºयुअल मक¦डायझर हा मक¦डाइिजंगसाठी (उÂपादनाचा ÿचार आिण िवøì) जबाबदार आहे. उ°म िÓहºयुअल मक¦डाइजर होÁयासाठी सजªनशीलता आवÔयक आहे. िÓहºयुअल मक¦डाइिझंगमÅये रंग आिण थीमचे संयोजन महßवपूणª भूिमका बजावते. ४) ÿादेिशक िवøì ÓयवÖथापक: एक ÿादेिशक िवøì ÓयवÖथापक िविशĶ ÿदेशातील åरटेल Öटोअर¸या गटासाठी जबाबदार असतो. ते Âयां¸या ±ेýातील åरटेल Öटोअर¸या कायª±मतेचे िनरी±ण करÁयासाठी आिण Âयां¸या समÖयांचे िनराकरण करÁयासाठी Öटोअरला भेट देतात. ÿादेिशक ÓयवÖथापक Âयां¸या ±ेýातील Öटोअर कामिगरीचा अहवाल राÕůीय िवøì ÓयवÖथापकास देतात. ÿादेिशक िवøì ÓयवÖथापकासाठी उÂकृĶ परÖपर आिण संवाद कौशÐय आवÔयक असते. Âयां¸याकडे संगणक कौशÐये असणे आवÔयक आहे. कमªचारी आिण úाहक या दोघांनाही संयमाने हाताळणे munotes.in

Page 114

िकरकोळ Óयापार ÓयवÖथापन
114 आवÔयक आहे. ते Âयां¸या ÿदेशात असलेÐया वेगवेगÑया Öटोअरमधील कमªचाö यांना ÿेåरत आिण संघिटत करÁयास स±म असले पािहजेत. ५) िव° आिण लेखा: åरटेल Öटोअरसाठी उ°म िव°िवभाग आवÔयक असते. िव° ÓयवÖथापक हे आलेÐया पैÖयांची नŌद ठेवणे, खचª भरणा करणे, आिथªक नŌदी ठेवणे, रोख ÿवाह िनयंýण, बँकेचे Óयवहार इÂयादीसाठी जबाबदार असतो. िव°ीय ÓयवÖथापक बुडीत कजाªचा धोका हाताळÁयासाठी पुरेसे कायª±म असणे आवÔयक आहे. ६) मानव संसाधन ÓयवÖथापक: åरटेिलंग हा कमªचारी आधाåरत उīोग आहे. åरटेल उīोगातील मानव संसाधन ÓयवÖथापन ही आणखी एक महßवाची बाब आहे. मानवी संसाधन ÓयवÖथापकाला िविशĶ नोकरीसाठी योµय लोकांची िनयुĉì करावी लागते, कारण åरटेलचे यश योµय िवøì कमªचाö यांवर अवलंबून असते. मानवी संसाधन ÓयवÖथापक कमªचारी भरतीसाठी जबाबदार असतात. ७) लॉिजिÖटक: लॉिजिÖटक Ìहणजे संसाधने (resources) कशी आणली जातात, Âयांचा साठा कसा केला जातो आिण Âयांना बाजारपेठेपय«त कसे पोहोचवले जातात हे ÓयवÖथािपत करÁयाची एकूण ÿिøया आहे. åरटेिलंगमÅये हे अितशय वेगाने वाढणारे ±ेý आहे. मालाची साठवण आिण िवतरण ÓयवÖथािपत करÁयासाठी लॉिजिÖटक ÓयवÖथापक जबाबदार असतो. ते सुिनिIJत करतात कì योµय उÂपादने वेळेवर आिण योµय िकंमतीत योµय िठकाणी िवतåरत केली जातात. ८) ÿचार काय¥: ÿचार ÓयवÖथापक (Promotion Manager) जािहरात, िवøìवृिĦ आिण जनसंपकª यांसार´या ÿचाराÂमक िøयाकलापांसाठी जबाबदार असतो. åरटेल Öटोअर¸या उÂपादनां¸या जािहरातीसाठी िवशेष ²ान, सजªनशीलता इ. असलेले लोक आवÔयक आहेत. ÿचार ÓयवÖथापक फमª¸या उÂपादनांचा आिण सेवांचा ÿचार करÁयासाठी फमªची जािहरात मोहीम कशी असावी याचे िनद¥श देतात. ८.४ Öटोअर मॅनेजर¸या जबाबदाöया िकरकोळ दुकाना¸या दैनंिदन कामकाजासाठी िकंवा ÓयवÖथापनासाठी Öटोअर मॅनेजर जबाबदार असतात. ÖटोअरमÅये काम करणारे सवª कमªचारी Öटोअर ÓयवÖथापकाला अहवाल देतात. Öटोअर मॅनेजर कमªचारी ÓयवÖथािपत करणे, कमªचारी िनयुĉ करणे, Âयां¸यासाठी ÿिश±ण आिण िवकास कायªøम आयोिजत करणे, Öटोअरचा नफा आिण तोटा ÓयवÖथािपत करणे, बँकेची कामे आिण úाहकां¸या तøारी हाताळÁयासाठी जबाबदार असतात. १ ) Öटोअरची योजना पाहणे: Öटोअर ÓयवÖथापकाने हे पाहणे आवÔयक आहे कì ÖटोअरमÅये ÿÂयेक गोĶ योµय रीतीने मांडली गेली आहे जेणेकłन úाहकांना Âयांना आवÔयक असलेÐया सवª गोĶी सहज ÖटोअरमÅये िमळू शकतील. तसेच ÓयवÖथापकाने हे सुिनिIJत केले पािहजे कì úाहक वÖतू खरेदीसाठी आकिषªत Óहावे Ìहणून िवशेष सूट सार´या ऑफर ÖटोअरमÅये योµयåरÂया ÿदिशªत केÐया गेÐया आहेत. उदाहरणाथª, सॉÉट िűंकवर ऑफर असÐयास, ÓयवÖथापकाने ती ऑफर munotes.in

Page 115

हåरत åरटेिलंग आिण
åरटेिलंगमÅये कåरअरचे पयाªय
115 Öटोअर समोर ÿदिशªत केली पािहजे िकंवा कॅश काउंटरजवळ शीतपेयांची पेटी ठेवावी जेणेकłन úाहक पेम¤ट करताना Âयांची Âयावर नजर जाऊन ते Âयाला खरेदी कł शकतील. या Óयितåरĉ, िÓहºयुअल मक¦डायिझंग (उÂपादनाचा ÿचार आिण िवøì), Öटॉक कमी झालास तो पुÆहा आणÁयास सांगणे आिण िवøìची नŌदणी राखणे ही देखील Öटोअर मॅनेजरची कामे आहेत. २) िवøì कमªचाö यांची भरती, Âयांचे ÿिश±ण, Âयांचा मोबदला आिण Âयांना ÿेरणा देणे: िवøì कमªचाö यांची भरती ही देखील Öटोअर मॅनेजरची सवाªत महÂवाची जबाबदारी आहे. एक Öटोअर मॅनेजर नोकरीसाठी अजª आमंिýत करतो आिण योµय सेÐस फोसª / कमªचारी िनयुĉ करÁयासाठी मुलाखती घेतो. भरतीनंतर, िवøì कमªचाöयांना Öटोअरची धोरणे आिण कामकाजा¸या वातावरणाशी पåरिचत होÁयासाठी ÿिश±ण देतो. सेÐस कमªचाö यांना योµय पगार आिण इतर ÿोÂसाहनेही वेळेवर िमळतील हे ÓयवÖथापकाला पहावे लागेल. तसेच िवøì कमªचाöया¸या रजेची नŌद ठेवणे हे ही ÓयवÖथापकाला पहावे लागेल. कमªचाö यांना ÿेåरत ठेवणे आिण Âयां¸या समÖयांचे िनराकरण करणे. Öटोअर मॅनेजरने हे देखील सुिनिIJत केले पािहजे कì Âयाचे सवª कमªचारी एकमेकांशी िमळून िमसळून आिण एक संघ Ìहणून काम करत आहेत. Öटोअरचे यश Âया¸या कमªचाöयांवर अवलंबून असते; Ìहणून, Öटोअर ÓयवÖथापक योµय पाýता आिण कौशÐये असलेÐया कमªचाö यांना कामावर ठेवतो. Âया¸या दैनंिदन कामात, Âयाला हे सुिनिIJत करावे लागेल कì सवª कमªचारी ÿामािणकपणे काम करत आहेत आिण ÖटोअरमÅये कोणतीही समÖया िनमाªण होत नाही आहे. ३) खचª कमी करणे: खचª कमी करणे Ìहणजे Öटोअर यशÖवीåरÂया चालवÁयासाठी दैनंिदन खचª िनयंिýत करणे. एक ÓयवÖथापक ÿभावी धोरणे लागू करÁयासाठी जबाबदार असतो जेणेकłन Öटोअर चालवÁयाचा एकूण खचª कमी करता येईल आिण Âयामुळे नफा जाÖतीत जाÖत वाढवता येईल. ýुटी टाळणे, अपÓयय टाळणे, अपघात होऊ न देणे Ļामुळे खचª कमी होÁयास मदत होते. डी माटª सार´या कमी िकमती¸या धोरणावर काम करणाö या Öटोअरसाठी खचª कमी करणे महßवाचे आहे. ४) िवपणन योजनांची अंमलबजावणी: ÿÂयेक Óयावसाियक Öटोअरची Öवतःची िवपणन योजना असते. िवपणन योजनेमÅये कोणते उÂपादन िवकायचे, उÂपादनांची िकंमत ठरवणे आिण Öटोअरची िवøì वाढवÁयासाठी Âया¸या ÿचाराÂमक िøयाकलापांचा समावेश होतो. Öटोअरचे यश Âया िवपणन योजनां¸या ÿभावी अंमलबजावणीवर अवलंबून असते. िवपणन योजना ÿभावीपणे राबिवणे ही Öटोअर मॅनेजरची सवाªत महßवाची जबाबदारी आहे. Âयाच वेळी ÓयवÖथापकाने Öटोअर¸या कमªचाö यांना िवपणन योजना समजावून सांगणे आवÔयक आहे जेणेकłन ते िवपणन योजने¸या यशÖवी अंमलबजावणीसाठी मदत करतील. िवपणन योजनेची कायª ÿिøया समजून घेÁयासाठी ÓयवÖथापकाने कमªचाöयांना ÿिश±ण देणे देखील आवÔयक आहे. munotes.in

Page 116

िकरकोळ Óयापार ÓयवÖथापन
116 ५) बजेट ÓयवÖथािपत करणे: Öटोअर ÓयवÖथापकाला Öटोअरचे बजेट तयार आिण ÓयवÖथािपत करावे लागते. ÿÂयेक िवभागा¸या ÿमुखांना Âयांचे लàय (target) आिण Âयांना वाटप करÁयात आलेला िनधी समजून घेÁयासाठी Öटोअर ÓयवÖथापक जबाबदार असतो. तसेच दैनंिदन, साĮािहक आिण मािसक कामिगरी अहवाल गोळा करणे आिण Âयांचे िवĴेषण ही Öटोअर मॅनेजरला करावे लागते. ६) मालाचे (Inventory) ÓयवÖथािपत करणे आिण ठेवणे: मालाचा मागोवा ठेवणे हे देखील Öटोअर¸या ÓयवÖथापकाचे काम आहे. एक ÓयवÖथापक ÖटोअरमÅये िशÐलक मालाची योµय पातळी ठेवÁयाची खाýी करतो जेणेकłन मालाची कमतरता िकंवा अितåरĉ होणार नाही. कारण अितåरĉ माल Óयवसायाचे खेळते भांडवल रोखते आिण माला¸या कमतरतेमुळे मालाचा पुरवठा खंिडत होतो. बहòधा, मोठी Öटोअसª जवळ¸या गोदामामÅये माल साठवून ठेवतात जेणेकłन जेÓहा ÖटोअरमÅये माल संपतो तेÓहा गोदामातील माल ते ÖटोअरमÅये घेऊन जाऊ शकतील. हे करÁयासाठी, Âयाला दररोज िवकÐया गेलेÐया माला¸या सं´येची नŌद ठेवावी लागेल आिण जर Âयाला कोणÂयाही मालाची कमतरता िदसली तर तो लवकरच माल परत आणÁयासाठी ऑडªर īावी लागते. ७) Öटोअर सुरळीत चालवत राहणे: Öटोअर मॅनेजर हे सुिनिIJत करतो कì Öटोअर¸या िविवध Öतरांवरील कमªचाö यामÅये नेहमी सुसंवाद आहे. िविवध िवभागातील कमªचारी एकमेकां¸या सोबत िमळून िमसळून काम करत आहेत आिण ते इतरां¸या कामात कोणतीही अडचण िकंवा अडथळा िनमाªण करत नाहीत. यामÅये िविवध कमªचारी सदÖय, Öटोअर आिण सरकार, Öटोअर आिण इतर Öपधªक Öटोअर, कमªचारी आिण Öटोअर ÓयवÖथापन तसेच कमªचारी आिण úाहक यां¸यातील सलो´याचे संबंध आहेत हे पाहणे आवÔयक आहे. ÿÂयेकाशी सलो´याचे संबंध ठेवÁयासाठी Öटोअर मॅनेजरकडे सॉÉट िÖकÐस आिण संयम असणे आवÔयक आहे. ८) úाहक सेवा ÿदान करणे: úाहकांना आनंदी आिण समाधानी ठेवणे ही Öटोअर ÓयवÖथापकाची सवाªत महÂवाची जबाबदारी आहे. Öटोअर मॅनेजर Âयां¸या úाहकांना उÂपादनांसाठी सहाÍय, मोफत होम िडिलÓहरी, मोठ्या ÿमाणात खरेदीसाठी सूट, ऑफर आिण िवøìबĥल मािहती पुरवणे आिण िवøìनंतर¸या सेवा यासार´या सेवा पुरवतात. Öटोअर¸या िनयिमत आिण िवĵासू úाहकांची िवशेष काळजी घेणे आिण Âयांना सवō°म सेवा िमळत असÐयाची खाýी करणे आिण Öटोअर¸या सेवांबĥल Âयांचे समाधान सुिनिIJत करणे हे देखील Öटोअर ÓयवÖथापकाचे कतªÓय आहे. ९) Öटोअर, कमªचारी आिण उÂपादंनांची सुरि±तता पाहणे: Öटोअर मॅनेजर Âयांचे कमªचारी आिण उÂपादन सुरि±त असÐयाची खाýी करÁयासाठी जबाबदार आहे. ÓयवÖथापकाला हे कतªÓय दररोज पार पाडावे लागते. Öटोअर¸या इमारती¸या सुरि±ततेची तपासणी करणे आिण इमारत, Âयाचे कमªचारी आिण úाहक जोपय«त Öटोअर¸या पåरसरात आहेत तोपय«त सुरि±त राहÁयासाठी काही बदल आवÔयक असÐयास ÓयवÖथापनाला कळवणे हे Âयाचे काम आहे. या Óयितåरĉ, सरकार (क¤þ आिण राºय दोÆही) आिण महानगरपािलका यां¸या मागªदशªक तßवांनुसार सवª सुर±ा तरतुदéची पूतªता केली जात आहे याची तो खाýी munotes.in

Page 117

हåरत åरटेिलंग आिण
åरटेिलंगमÅये कåरअरचे पयाªय
117 करतो. मु´य सुर±ा तरतुदéमÅये आपÂकालीन फायर एि³झट आिण अिµनशमन यंýणा असÁयाचेही ते खाýी करतात. १ ०) ÿचाराÂमक सािहÂय आिण देखावे तयार करणे: सणासुदी¸या काळात िकंवा िवøì सुł असताना ÿचाराÂमक देखावे करणे हा Öटोअर ÓयवÖथापका¸या कामाचा एक भाग आहे. úाहकांचे जाÖतीत जाÖत ल± वेधून घेÁयासाठी आिण Âयांना Âया वÖतू िवकत घेÁयासाठी ÿलोभन देÁयासाठी नािवÆयपूणª आिण सजªनशील कौशÐये आवÔयक आहेत. ८.५ मक¦डाइिजंग मॅनेजरची काय¥ मक¦डायिझंग मॅनेजर सजªनशीलता वापरतात आिण उÂपादन ÿदशªनाची योजना आखतात जेणेकłन úाहकांचे ल± वेधून घेता येईल आिण Âयांना उÂपादने खरेदी करÁयास ÿवृ° करता येईल. मक¦डाइिजंग मॅनेजरची िविवध काय¥ खालीलÿमाणे आहेत: १ ) लोकसं´याशाľीय संशोधन आयोिजत करणे: मक¦डायिझंग मॅनेजरला लोकसं´याशाľीय मािहती गोळा करावी लागते ºयामÅये Öटोअरला भेट देणाöया úाहकाचे उÂपÆन, सरासरी वय आिण िवøì मािहती याचा समावेश होतो. मक¦डाइिझंग मॅनेजर या मािहतीचे िवĴेषण करतात आिण ÖटोअरमÅये चांगली िवøì होÁयाची श³यता असलेÐया वÖतू खरेदी करणे आिण ठेवÁयासाठी िवपणन कमªचाö यांना मदत करÁयासाठी Âया मिहतीचा वापर करतात. २) िवøेते शोधणे आिण खरेदीचे िनणªय घेणे: मक¦डाइिझंग मॅनेजर हे िवĵसनीय िवøेते शोधतात जे उ°म िकंमतीला दज¥दार उÂपादने पुरवू शकतात. एकदा का योµय िवøेते सापडले Âयानंतर, Öटोअर¸या गरजेÿमाणे योµय वेळी आिण योµय ÿमाणात मालाची खरेदी केली जाते. ३) अंदाज आिण वाटाघाटी: क¸¸या मालाची िकंमत वाढेल कì कमी होईल याचा अंदाज लावÁयासाठी िकंवा ठरवÁयासाठी िव° िवभागाशी सहयोग करणे ही मक¦डाइिझंग मॅनेजरची एक भूिमका आहे. हे अंदाज वतªवÐयानंतर, क¸¸या मालाची िकंमत िनिIJत करÁयासाठी िवøेÂयांशी वाटाघाटी केÐया जातात. ४) िÓहºयुअल मच¦डाइिजंग: मक¦डायिझंग ÓयवÖथापकांसाठी Èलॅनोúाम तयार करणे हे िनयिमत कतªÓय आहे. Èलॅनोúाम हा एक आकृती आहे जो úाहकांची सं´या वाढवÁयासाठी िविशĶ िकरकोळ उÂपादने कपाटामÅये कशी आिण कुठे मांडवी हे दशªिवते. ८.६ सारांश आज, िकरकोळ उīोग हा भारतातील सवाªत मोठा उīोग मानला जातो आिण तो सतत वाढत आहे. कारण जोपय«त खरेदीदार आहेत तोपय«त हा उīोग भरभराटीला येईल. गेÐया काही वषा«त, सरासरी भारतीय नागåरकाची खरेदी ±मता वाढली आहे. हे िविवध घटकांमुळे आहे; Âयापैकì सवाªत मोठा घटक Ìहणजे लोकांचे वेतन वाढले आहे. यािशवाय लोक munotes.in

Page 118

िकरकोळ Óयापार ÓयवÖथापन
118 Öवतःबĥल अिधक जागłक झाले आहेत, आिण चांगले वाटÁयासाठी आिण चांगले िदसÁयासाठी अितåरĉ łपये खचª करÁयास तयार आहेत. आिण Ļा सवाªचा नोकरी शोधणाö यांवर सकाराÂमक पåरणाम होत आहे. अशा ÿकारे, आज िकरकोळ ±ेýातील कåरअरमÅये ÿवेश करणे कठीण नाही. Ļा ±ेýात कåरयर खूप रोमांचक आहे कारण इथे Óयĉìशी संवाद साधला जातो. Âयािशवाय िवøì वाढवÁयासाठी बदलÂया ů¤डचीही जाणीव असणे आवÔयक आहे. ८.७ ÖवाÅयाय åरĉ Öथानांची पुरती करा १ ) _________ िकरकोळ िवøì पयाªवरणास अनुकूल ÿिøयांचा लाभ घेऊन ÓयवÖथािपत केली जाते. (संघिटत, असंघिटत, úीन åरटेिलंग) २) ________ िकरकोळ िवøì Óयवसाय Âया¸या पयाªवरणास अनुकूल उपायांसाठी ओळखला जातो. (Levi’s, केिमकल फॅ³टरी, खाण उīोग) ३) _______ हा åरटेिलंगमधील कåरअर पयाªयांपैकì एक आहे. (वाÖतुिवशारद, वैīकìय ÿितिनधी, िÓहºयुअल मक¦डाइझर) ४) Öटोअर मॅनेजरला _________ पहावे लागतात.. (Öटोअरमधील िøयाकलाप ÓयवÖथािपत करणे, भांडवल उभारणे, कंपनीची नŌदणी करणे) ५) ________ सजªनशीलतेचा वापर कłन उÂपादन ÿदशªनाची योजना करतो ºयामुळे úाहकांचे ल± वेधले जाते आिण Âयांना उÂपादने खरेदी करÁयास ÿवृ° केले जाते. (मक¦डाइझéग मॅनेजर, िव° मॅनेजर, उÂपादन मॅनेजर) चूक िकंवा बरोबर १ ) Öटारब³स úीन åरटेिलंग पĦतीचा अवलंब करते. बरोबर २) úीन åरटेिलंगमुळे िनसगª संसाधनांचे संर±ण होते. बरोबर ३) िÓहºयुअल मक¦डायझर हा åरटेिलंगमधील कåरअर पयाªयांपैकì एक आहे.. बरोबर ४) Öटोअर मॅनेजर बाजारातून िव° उभारÁयासाठी जबाबदार असतात. चूक ५) िवøì कमªचाö यां¸या भरतीसाठी मक¦डाइिझंग मॅनेजर जबाबदार आहे. चूक munotes.in

Page 119

हåरत åरटेिलंग आिण
åरटेिलंगमÅये कåरअरचे पयाªय
119 जोड्या जुळवा Group - A Group – B १ ) úीन åरटेिलंग a) úीन åरटेिलंग Óयवसायाचे उदाहरण २) IKEA b) उÂपादन ÿदशªनाची योजना आखते ३) ÿादेिशक िवøì ÓयवÖथापक c) पयाªवरणास अनुकूल Óयवसाय
ÿिøया ४) Öटोअर मॅनेजर d) åरटेिलंगमÅये कåरअर पयाªय ५) मक¦डाइिजंग मॅनेजर e) िकरकोळ Öटोअर िøयाकलाप
ÓयवÖथािपत करणे (१ -c, २-a, ३-d, ४-e, ५-b) थोड³यात उ°रे īा १ ) úीन åरटेिलंगची संकÐपना ÖपĶ करा. Âयाचे महßव यावर चचाª करा.. २) åरटेिलंगमÅये कåरअरचे िविवध पयाªय कोणते आहेत? ३) Öटोअर मॅनेजर¸या िविवध जबाबदाöयांची चचाª करा. ४) मक¦डायिझंग मॅनेजर¸या काया«वर एक टीप िलहा. संदभª सूची https://okcredit.in/blog/advantages-and-disadvantages-of-starting-an-eco-friendly-business/ https://www.hhrc.ac.in/ePortal/Commerce/I%२०M.Com.%२०-%२०१ ८PCO३%२०-%२०Dr.%२०M.%२०Sridevi%२०&%२०Dr.%२०S.%२०Veerapandiyan.pdf https://www.marketing९१ .com/responsibilities-of-a-store-manager/  munotes.in